آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) درباره اثر سوء «تواضع» در برابر ثروتمندان می فرماید: «كسى كه در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خود را از دست داده است». در واقع تواضع در برابر این افراد موجب ذلت تواضع كننده و طغيان ثروتمند می شود تا آنجا كه گويى ديگران را روزى خوار خود می شمارد، که متأسفانه اين رذيله اخلاقى در افراد بسيارى ديده مى شود؛ اما نبايد احترام ثروتمندان مؤمن و صالح را به سبب خدماتشان به نيازمندان و جامعه، مصداق اين حديث دانست؛ چراكه اين كار فضيلت و اداى حقى نسبت به آنهاست.

امام علي(عليه السلام) در بخشی از حکمت 228 «نهج البلاغه» می فرماید: (كسى كه در برابر ثروتمندى به علّت ثروتش تواضع كند، دو سوم دين خود را از دست داده است)؛ «وَ مَنْ أَتَى غَنِيّاً فَتَوَاضَعَ لَهُ لِغِنَاهُ ذَهَبَ ثُلُثَا دِينِهِ».
در اين كه چگونه تواضع كردن در برابر ثروتمندى براى غناى او سبب مى شود كه دو سوم دين انسان بر باد رود، توجيهات فراوانى از سوى شارحان «نهج البلاغه» ذكر شده است.
1. ايمان داراى سه ركن است: معرفت قلبى، اقرار زبانى و عمل به اركان دين، كسى كه در برابر چنين ثروتمندى خضوع مى كند در واقع اقرار زبانى به توحيد را با كلمات تملق آميزش در هم شكسته و همچنين خضوعى كه بايد در برابر ذات پاك پروردگار داشته باشد به وسيله خضوع در مقابل اين ثروتمند، به شرك آلوده كرده است، بنابراين دو ركن از اركان ايمان را بر باد داده، هرچند ايمان قلبى او محفوظ مانده باشد.(1)
2. كمال نفس انسانى به وسيله علم و عفت و شجاعت است و كمال قوه شهوانى به داشتن عفت و كمال قوه غضبى به داشتن شجاعت است و از آنجا كه فروتنى در مقابل ثروتمند براى ثروتش موجب علاقه زياد به دنيا و خارج شدن از فضيلت عفت مى شود و همچنين سبب بيرون رفتن از دايره حكمت و دانش است كه بايد هر چيز را به جاى خود بگذارد به اين ترتيب دو ركن از اركان سه گانه فضليت و كمال انسانى از بين مى رود.(2)
ولى اين توجيه قابل نقد است؛ زيرا چنين كسى فضيلت سوم او كه شجاعت است نيز براى اين خضوع ذليلانه از بين مى رود، بنابراين هر سه ركن فضيلت از ميان رفته است.
3. توجيه سوم اين است كه منظور از دو ثلث، بخش اعظم دين است كه مجازا اطلاق دو ثلث بر آن شده، زيرا انسانى كه در برابر غير خدا براى غنايش تواضع مى كند و او را در واقع روزى رسان خود مى پندارد آلوده به شرك شده است و مى دانيم كه توحيد، اعظم بخش هاى دين است. در حديثى از امام صادق(عليه السلام) مى خوانيم: هنگامى كه آيه شريفه «لَا تَمُدَّنَّ عَيْنَيْكَ إِلَى مَا مَتَّعْنَا بِهِ أَزْوَاجاً مِّنْهُمْ ...»(3)؛ ([بنابراين] هرگز چشم خود را به مواهب مادّى، كه به گروه هايى از آنها داديم، مدوز» نازل شد پيغمبر(صلى الله عليه وآله) بيان مشروحى فرمودند؛ از جمله: «مَنْ أَتى ذا مَيْسَرَة فَتَخَشَّعَ لَهُ طَلَبَ ما في يَدَيْهِ ذَهَبَ ثُلْثا دينِهِ»؛ (كسى كه نزد ثروتمندى برود و به اميد استفاده از آنچه او در اختيار دارد، در برابر او خضوع كند دو سوم دينش بر باد رفته است). سپس امام صادق(عليه السلام) (در تفسير اين جمله) به راوى اين روايت (مفضل بن عمر) فرمودند: «عجله نكن. كسى كه نزد ديگرى برود كه داراى امكاناتى است و او را احترام و توقير كند گاهى لازم است كه چنين كارى را انجام دهد، زيرا مى خواهد شكر نعمت را بگزارد [بنابراين چنين كسى دو ثلث دينش از بين نمى رود]».(4)
4. توجيه ديگر اين است كه لازمه خضوع در برابر غير خداوند اين است كه انسان عمل خود را براى غير خدا قرار داده باشد و بزرگ شمردن مال در واقع نشانه ضعف يقين است، بنابراين چيزى جز اقرار به زبان باقى نمى ماند.(5)
اين توجيه نيز قابل ايراد است؛ زيرا اين گونه اشخاص معمولاً در مقابل اغنياء تعبيرات شرك آلودى مى كنند؛ مثلاً مى گويند: اميد ما اول به خدا و بعداً به توست يا مى گويند همه اميد ما به توست، بنابراين هر سه بخش از دينش مطابق اين توجيه از بين مى رود.
بهترين توجيه همان است كه در ابتدا گفته شد. به هر حال شك نيست كه تواضع در برابر ثروتمندان براى ثروتشان هم موجب ذلت تواضع كننده است و هم طغيان ثروتمندى كه به او تواضع شده تا آنجا كه گويى خود را روزى رسان مى داند و ديگران را روزى خوار خودش و متأسفانه اين رذيله اخلاقى در افراد بسيارى ديده مى شود؛ اما در هر حال نبايد احترام ثروتمندان مؤمن و صالح را به سبب خدماتشان به نيازمندان و جامعه اسلامى را مصداق اين حديث دانست؛ آن در واقع فضيلتى است و اداى حقى.(6)