آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

عدل درباره خدا معانی ای گسترده در سه حوزه موزون بودن آفرینش، عدالت در قانون گذاری و عدالت در حوزه جزا دارد. فضل الهی نیز به معنای نعمت ها و مواهبی است که به بندگان داده می شود؛ فضل الهی تنها مربوط به مؤمنین و خداترسان است در حالی که عدل الهی برای همه افراد یکسان اجرا می شود. از آنجا که فضل الهی به خاطر سخاوتمندی خدا شامل حال آن بندگان می شود کسی حق اعتراض ندارد که چرا از فضل خدا بی نصیب مانده است.

یکی از موضوعاتی که همیشه در بحث های پیرامون عدل الهی پدید می آید، رابطه «عدل الهی» با «فضل الهی» است؛ چنانکه سوالاتی مطرح می شود که این دو مفهوم چه تمایزات و اشتراکاتی دارند و چه کارکردهایی در نظام تشریع و پاداش و جزای اعمال دارند؟
برای پاسخ به این سؤالات ناچاریم در ابتدا معنای اصطلاحی «عدل الهی» و «فضل الهی» را توضیح دهیم.

عدل الهی
در کتاب های لغت برای واژه «عدل» معانی فراوانی هم چون برابرى، یکرنگی، انصاف، دادگری، میانه روی و بی طرفی ذکر شده است.(1) اما به نظر می آید همه این معانی به یک معنای اصلی که در کتاب «لسان العرب» آمده است برمی گردد و آن هم اینکه بگوییم «عدل» عبارت است از هر چیزی که در ذهن مردم «درست»، «مستقیم» و «راست» باشد و این معنا در مقابل «جور» قرار دارد.(2) در بیان معنای اصطلاحی «عدل الهی» نیز اقوال و نظرات بسیار زیادی وجود دارد(3) اما در جمع بندی تمام آنها می توان آن را به «وضع كل شيء في موضعه و اعطاء كل ذي حقّ حقّه»؛ (هر چیزی را به جای خود نهادن و دادن حقّ هر ذی حقّی به او) معرفی می کند(4) معنایی که بسیار شبیه بیانی از امام علی(علیه السلام) است که در تعریف آن فرموده اند: «الْعَدْلُ يَضَعُ الْأُمُورَ مَوَاضِعَهَا»(5)؛ (عدل هر چیزی را در جای خود قرار می دهد).
وقتی وصف «عدل» را در باره خداوند متعال به کار می بریم داریم درباره گستره معنایی بسیار وسیعی صحبت می کنیم که با مباحث مختلف دینی ارتباط می یابد. مثلا «عدالت در حوزه آفرینش» عبارت است از: موزون بودن و هماهنگی کامل میان اجزا و مؤلفه‌های عالم وجود. توازن و تناسبی که از طرف خداوند به پدیده ها داده شده و از دو طریق برای ما قابل کشف است: یکی از راه اینکه خداوند علیم و قادر و حکیم است و کارهای خود را بر اساس علم، قدرت و حکمت خود در نهایت احکام و اتقان ایجاد می نماید و هیچ منعی از فیض او نیست و دیگری از راه مطالعه آثار و عالم طبیعت که موزون بودن اجزا و مؤلفه های عالم طبیعت، برای ما به نحو شهودی معلوم و مشهود است.(6)
موضوع دیگری که ذیل معنای وسیع «عدل الهی» درج می شود بحث «عدالت در حوزه قانون گذاری» است. معنای عادل بودن خداوند در اینجا این است که آن وجود مقدس، حق هر ذی حقی را به وی اعطا می کند. بنابراین معیار در این عدالت رعایت حق است و کسی می تواند حقوق انسان و سایر موجودات طبیعی را به خوبی رعایت کند و حق را به ذی حق دهد که بر تمامی جنبه های وجودی انسان احاطه داشته باشد و از مسیر سعادت و انحطاط بندگانش آگاه باشد و بدیهی است که چنین وجود دانا و محیطی کسی به جز خداوند نیست. لذا با توجه به این خصوصیات قوانین خود را وضع می کند هر چند ممکن است در قوانین او در ظاهر تفاوت ‌هایی به نظر برسد اما این تفاوت ها ناظر به تفاوت ظرفیت ها و تفاوت وجودی ای است که هر کدام از بندگانش دارند و از آنجا که از حکمت الهی سرچشمه می گیرد هیچ گونه تبعیض و ظلمی در کار نیست.(7) روشن شدن همه ابعاد این حوزه «عدل الهی» می تواند به عمیق تر شدن فهم ما از موضوعاتی چون توکل و اعتماد به قدر الهی بیانجامد.
دیگر حوزه معنایی که می تواند زیر مجموعه عدل الهی قرار گیرد، موضوع «عدالت در حوزه جزا» است. برای توضیح این قسم از معنای عدالت ناگزیر از بیان یک تمثیل هستیم: اگر یک نهاد و یا مقامی مسئول اعلام نماید: هر کسی در مسابقه مقاله نویسی حائز رتبه شود به او پاداش داده خواهد شد و بعد چنانچه کسی و یا کسانی واجد شرایط دریافت پاداش شود و مقام و یا نهاد مسئول، پاداش را نپردازد آیا این کار عادلانه است؟ واضح است هیچ کسی این عمل را عادلانه ارزیابی نمی نماید. مثال دیگری نیز بیان می کنیم: اگر انسان کریمی جمعی را چند روزی میهمان خود قرار دهد و بخشی از اموال خود را در اختیار آنان قرار دهد و از تعدی و تجاوز نسبت به بخشی دیگر آنان را برحذر دارد و در صورت تعدی مجازات خاصی را بر آنان ابلاغ نماید، ‌تردیدی نیست صاحب خانه چنین حقی را دارد و در صورت افراط میهمانان حق دارد آنان را بر اساس اعلام و قراردادی که کرده است مجازات نماید و اگر نکند از روی بزرگواری و تفضل است. با توجه به این مثال ها می گوییم خداوند نیز در مقام پاداش و کیفر عادل است لذا در مقابل اعمال نیک، نیکوکاران آنان را پاداش می دهد و بدکاران به سبب کارهای زشت شان مستحق کیفر متناسب با جرم شان است.(8)

فضل الهی
«فضل» در لغت به معنای زیاد بودن و افزودن بودن است.(9) در معنای اصطلاحی فضل نیز می توان گفت این واژه در مناسبت با معنای لغوی اش بر برتری و فزونی و بیشتر از حد وسط بودن دلالت دارد و بنابراین در انتسابش به ذات مقدس خداوند، شامل تمام نعمت ها و مواهبی که بر بندگان و مخلوقات، اعم از دوست و دشمن ارزانی داشته می شود.(10) نیز این اصطلاح بر «بهره دادن» بیش از استحقاق فرد نیز اطلاق می شود.(11) در قرآن مجید گاه از این واژه برای برتری های مادی(12) و گاه برای برتری های معنوی(13) استفاده شده است.
در آیات قرآن موضوعاتی بسیاری به عنوان مصادیق فضل الهی معرفی شده اند که مهم ترین شان عبارت اند از:
توحیدگرایی: اعتقاد به جنبه های مختلف توحید و دوری از شرک به عنوان یکی از مصادیق فضل الهی در قرآن معرفی شده است . در آیه 38 سوره یوسف از زبان حضرت یوسف(علیه السلام) می خوانیم: «وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبائي‏ إِبْراهيمَ وَ إِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ ما كانَ لَنا أَنْ نُشْرِكَ بِاللَّهِ مِنْ شَيْ‏ءٍ ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النَّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لا يَشْكُرُون‏»؛ (و از آیین پدرانم ابراهیم خلیل اسحاق و یعقوب پیروی می کنم و در آیین ما هرگز نباید چیزی را با خدا شریک گردانیم این توحید و ایمان به یگانگی خدا فضل و عطای خدا بر ما و بر همه مردم است اما اکثر مردم شکر این عطا را به جا نمی آورند). در این آیه سخن از اقتدای حضرت یوسف(علیه السلام) به اجدادش است که موحد و یکتاپرست بودند و حضرت آن را از فضل و عطایای الهی برخودشان و مردم می دانست. کسی که توفیق عمل خیری می یابد باید خدا را به پاس این توفیق بستاید.(14) بنابراین مردم با پرستش خدای یگانه در حقیقت صاحب فضل و بخشش از سوی خداوند می شوند.
رسالت پیامبران: هر پیامبری که به سوی امتی مبعوث می شود، فرستاده خداوند است تا حجت الهی را بر مردم تمام کند. مقام «رسالت» مقام رساندن پیام وحی به مردم و نشر شرایع الهی و تربیت مردم است. خداوند در آیه 90 سوره بقره می فرماید: «بِئْسَمَا اشْتَرَوْا بِهِ أَنْفُسَهُمْ أَنْ يَكْفُرُوا بِما أَنْزَلَ اللَّهُ بَغْياً أَنْ يُنَزِّلَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ عَلى‏ مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ فَباؤُ بِغَضَبٍ عَلى‏ غَضَبٍ وَ لِلْكافِرينَ عَذابٌ مُهين‏»؛ (وه! به بد بهایی خود را فروختند که به آنچه خدا نازل کرده بود از سر رشک انکار آوردند که چرا خداوند از فضل خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد فرو می فرستند. پس به خشمی بر خشم دیگر گرفتار آمدند و برای کافران عذابی خفت آور است). فضیلت بودن مقام رسالت برای این است که هر خیر و برکتی که در بعضی از انسانهای عادی به کندی رشد می کند و یا ریشه کن می‌گردد، در مقام رسالت به سرعت رشد می نماید.(15)
علم: دانش های مخصوص خدا که به برخی بندگانش عطا می فرماید، فضل او به آنهاست. خداوند متعال با بعثت انبیاء و اعطای معارف اخلاقی و الهی به آنها، با واسطه سایر بندگان خود را مورد آموزش و تربیت قرار می دهد و این نهایت لطف و فضل او برای نجات آنهاست. خداوند در آیه 15 و 16 سوره نمل، بلافاصله بعد از بیان موهبت بزرگ «علم» به عنوان یکی از فضائل اعطایی خود، سخن از «شکر» آورده تا روشن شود هر نعمتی را شکری لازم است: «وَ لَقَدْ آتَيْنا داوُدَ وَ سُلَيْمانَ عِلْماً وَ قالاَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذي فَضَّلَنا عَلى‏ كَثيرٍ مِنْ عِبادِهِ الْمُؤْمِنينَ وَ وَرِثَ سُلَيْمانُ داوُدَ وَ قالَ يا أَيُّهَا النَّاسُ عُلِّمْنا مَنْطِقَ الطَّيْرِ وَ أُوتينا مِنْ كُلِّ شَيْ‏ءٍ إِنَّ هذا لَهُوَ الْفَضْلُ الْمُبينُ»؛ (و به راستی به داود و سلیمان دانشی عطا کردیم و آن دو گفتند: ستایش خدایی را که ما را بر بسیاری از بندگان با ایمانش برتری داده است. و سلیمان از داود میراث یافت و گفت: ‌ای مردم! ما زبان پرندگان را تعلیم یافته ایم و از هر چیزی به ما داده شده است. راستی که این همان امتیاز آشکار است).
تزکیه: خداوند متعال در آیه 21 سوره نور می فرماید: «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّبِعُوا خُطُواتِ الشَّيْطانِ وَ مَنْ يَتَّبِعْ خُطُواتِ الشَّيْطانِ فَإِنَّهُ يَأْمُرُ بِالْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَرِ وَ لَوْ لا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَتُهُ ما زَكى‏ مِنْكُمْ مِنْ أَحَدٍ أَبَداً وَ لكِنَّ اللَّهَ يُزَكِّي مَنْ يَشاءُ وَ اللَّهُ سَميعٌ عَليم‏»؛ (ای کسانی که ایمان آورده اید! پای از پی گام های شیطان منهید که هر کس پای بر جای گام های شیطان نهد بداند که او به زشتکاری و ناپسندی امر می کند و اگر فضل خدا و رحمتش بر شما نبود هیچ کس از شما پاک نمی شد؛ ولی این خداست که هر کس را بخواهد پاک می گرداند و خداست که شنوای دانا).
اگر فضل خدا نبود و خداوند انسانها را به حال خود رها می کرد آنان نمی توانستند از فطرت خود بهره بگیرند و جلوی غضب و شهوت را گرفته نفس خود را تعدیل و رام کنند. زیرا انسان ها موجوداتی ضعیف، قاصر و ناقصی هستند و آن هنر را ندارند که با سرمایۀ فطرت از چنگ غضب و شهوت برهند ولی فضل خدا، مایه شکوفایی فطرت شده که نتیجتا بر غضب و جهل خود مسلط می‌گردد.(16)
امام جواد(علیه السلام) نیز در حدیثی حکمت، عفت، قدرت و عدالت را از اقسام فضلیت های الهی می داند.(17)

تفاوت عدل الهی و فضل الهی؟
بعداز مشخص شدن اجمالی ابعاد هر کدام از این دو مفهوم و با توجه اینکه انسان می تواند با عواملی هم چون ایمان(18) و تقوا(19) و دعا(20)، برخوردار و با اسبابی چون سرپیچی از اوامر الهی(21) و شکستن پیمان الهی(22) و گرفتار آمدن در بند وسوسه های شیطانی(23)، محروم از فضل الهی گردد، می گوییم که فضل الهی تنها مربوط به گروهی خاصی از انسان ها یعنی مؤمنین و خداترسان است اما عدل الهی، صفتي است كه برای همه افراد يكسان اجرا خواهد شد. زيرا خداوند ذره ای به بندگان ظلم نمی كند و هيچ كس خصوصا در حسابرسی اعمال، از زير سلطه عدل خداوند در روز قيامت بيرون نخواهد بود.
البته بندگان بهره مند از فضل الهی نیز به خاطر کرم آن وجود مقدس از ثواب ها و نعمات الهی بهره مند نه بر اساس شایستگی شان.(24) برای مثال می بینیم که امام صادق(علیه السلام) در باره چگونگی ثبت و ضبط اعمال انسان می فرماید: «فرشتگانی که از طرف خدا، اعمال انسان را ثبت می کنند، مامورند به هنگامى كه انسان نيت كار نيك مى كند آن را به عنوان يك حسنه ثبت كنند و هنگامى كه آن را انجام مى دهد ده حسنه بنويسند اما هنگامى كه تصميم بر گناه مى گيرد تا عمل نكرده چيزى بر او نمى نويسند و بعد از عمل تنها يك گناه ثبت كنند».(25) بنابراین ثواب از فضل خداست اما عقاب از عدل اوست.(26) یعنی اگر کسی از فضل خدا بهره مند نگردید یا در آخرت به عذاب الهی گرفتار آمد، مورد هیچ ظلمی از سوی خداوند قرار نگرفته و بر اساس عدالت خداوند و بر اساس اعمال خود آن شخص و ظرفیت های دینی و معنوی اش با او برخورد شده است.
التبه این نکته را نیز باید در نظر داشت که پاداشی مثل بهشت آن قدر والا و متعالی است که بدون فضل الهی هیچ کسی حتی پیامبران نیز نمی توانند به آن برسند. در حديثى از پيغمبر اكرم (صلّى اللّه عليه و آله) مى خوانيم كه فرمود: «احدى از مردم به سبب عمل خود وارد بهشت نمى شود. اصحاب گفتند: آیا تو نيز با عملت وارد بهشت نمى‏شوى؟ فرمود: من نيز به سبب عملم وارد بهشت نمى شوم جز اينكه خداوند مرا در رحمتش و فضلش بپوشاند.(27) شاید به همین خاطر است که امام زين العابدين على بن الحسين(علیهما السلام) نیز در دعایی به پیشگاه خداوند عرضه مى دارد: (خداوندا با عفو و بخشش خود با من رفتار كن و با عدل و دادگري ات رفتار مكن)؛ «اللهم احْمِلْنِي عَلَى عَفْوِكَ وَ لَا تَحْمِلْنِي عَلَى عَدْلِك‏»(28) گويى امام (عليه السلام) در اين جمله عفو و عدل‏ الهى را مركبى راهوار شمرده است. عدل مركبى است نگران كننده در حالى كه عفو مركبى است آرامبخش و از خداوند تقاضا مى كند كه مرا بر آن مركب آرامبخش سوار كن تا آسوده خاطر به جوار قرب تو آيم و فارغ البال از مجازات هاى دردناک در سايه لطف تو قرار گيرم.(29)