قرآن در مذمت گروهى از مؤمنان ضعيف الايمان يا منافقانی که در ماجراى جنگ احزاب پیمان شکستند، مى فرمايد: «آنها که با خدا پيمان بستند كه پشت به دشمن نكنند [ولى مخالفت كردند. پس بدانند که] عهد الهى مورد سوال قرار خواهد گرفت»، و نیز می فرماید: «هنگامى كه با خدا عهد بستيد به عهد خود وفا كنيد». بعضى از مفسران اين عهد را به معنى بيعت با پيغمبر و بعضى به معنى جهاد و بعضى به معنى سوگند با خدا و بعضى به معنى هر كارى كه به حكم عقل يا نقل بر او واجب است تفسير كرده اند.

خداوند در آیه 100 سوره «بقره» بعد از ذكر بخشى از جنايات يهود و عوامل آن مى فرمايد: «آنها هر بار پيمانى با خدا و پيامبر(ص) بستند، اکثرشان آن را زیر پا گذارده و با آن مخالفت كردند، اكثر آنها ايمان نمى آورند [و اين پيمان شكنى نيز بخشى از كفر و بى ايمانى آنها را تشكيل مى دهد]». اين تعبير نشان مى دهد كه پيمان شكنى و عدم ايمان رابطه نزديكى با هم دارند.

در آیین اسلام قانون واحدى به نام جنگ و جهاد وجود ندارد، بلکه همانطور که اسلام در شرائط خاصى دستور مى‏دهد مسلمانان با دشمن بجنگند، همچنین دستور داده است که اگر نبرد براى پیشبرد هدف موثر نباشد، از در صلح وارد شوند. ما در تاریخ حیات پیامبراسلام(ص) این هر دو صحنه را مشاهده مى‏ کنیم. حضرت مجتبى(ع) نیز با دور اندیشى، صلاح جامعه اسلامى را در عدم ادامه جنگ تشخیص داد. از اینرو این موضوع نباید موجب خرده‏ گیرى گردد، بلکه باید روش آن حضرت عیناً مثل پیامبر(ص) تلقى شود.

خداوند در آیات مختلف قرآن، به شجاعت و پایمردی مومنان راستین و ترس گروهی از منافقان عصر پیامبر(ص) خصوصاً در جنگ های صدر اسلام اشاره کرده است. با دقت در آیات فوق استفاده می شود که سخنان وحشت انگیز بعضی از شیاطین که مسلمانان را از اجتماع لشکر قریش می ترساندند، نه تنها ترس و وحشتی در آنها ایجاد نکرد بلکه به ایمان و میزان توکل آنها افزود، چرا که ترس و جبن ریشه شیطانی دارد، در حالی که شجاعت دارای ریشه ایمان است و مومن نیز با اتکا به همین اصل و توکل بر قدرت خدا در همه صحنه ها پیروز می شود.

امام علي(ع) در ارتباط با تبعیّت و دفاع خود از پیامبر(ص) می فرماید: «اصحاب و ياران رازدار محمد(ص) به خوبى مى دانند كه من هرگز به معارضه با خدا و پيامبرش برنخاستم، من با جان خود او را يارى كردم، در صحنه هاى نبردى كه شجاعان فرار مى كردند و گام هايشان به عقب بر مى گشت؛ [آری] اين شجاعتى است كه خداوند مرا به آن اكرام فرمود». در روز حديبيّه تنها خليفه دوم نبود كه زبان به اعتراض گشود، گروه هاى ديگرى نيز با وى همراهى كردند؛ ولى در هيچ تاريخى نيامده كه در جايى حضرت علي(ع) نسبت به يكى از كارهاى پيامبر(ص) اعتراض كرده باشد؛ بلكه همه جا تابع آن حضرت و سر بر فرمانش بود.

امام علي(ع) درباره عبرت دانستن زندگانی و شهادت خود می فرماید: «من ديروز يار و همنشين شما بودم و امروز [كه در بستر شهادت افتاده ام] عبرتى براى شما هستم و فردا از شما جدا خواهم شد [و دنيا را وداع مى گويم]». منظور حضرت اين است كه من كه ديروز فاتح خيبر و احزاب و بدر بودم، با گذشت يك روز دگرگون شدم و اكنون با فرق شكافته در بستر شهادت هستم و اين وضع من به شما درس بى وفايى دنيا مى دهد و فردا كه جاى خالى مرا ببينيد، احساس مى كنيد كه دنيا تا چه اندازه بى اعتبار است.

آیه 4 سوره احزاب درباره «جمیل بن معمر» نازل شد که داراى حافظه بسیار قوى بود و ادعا مى کرد دارای «دو قلب» است که با هر کدام از آنها بهتر از محمّد(ص) مى فهمد! لذا مشرکان قریش او را «ذو القلبین» مى نامیدند. اما در جنگ «بدر» که مشرکان فرار کردند، او نیز چنان دست و پای خود را گم کرده بود که یک لنگه کفشش در پایش بود و لنگه دیگر را به دست گرفته بود و فرار مى کرد و معلوم شد به اندازه یک قلب هم نمی فهمد.

همسران پیامبر(ص) بعد از پاره اى از غزوات که غنائم سرشارى در اختیار مسلمین قرار گرفت، تقاضاهایى مانند افزایش نفقه، یا لوازم زندگى و ... داشتند. پیامبر(ص) که مى دانست، تسلیم شدن در برابر این گونه درخواست ها چه عواقبى براى «بیت نبوت» در بر خواهد داشت، از انجام این خواسته ها سر باز زد، و یک ماه تمام از آنها کناره گیرى نمود، تا این که آیات 28 تا 31 سوره احزاب نازل شد، و با لحن قاطع، و در عین حال توأم با رأفت و رحمت، به آنها هشدار داد.

در آیه 37 سوره احزاب، دو جمله هست که بعضی آن را منافی با عصمت دانسته اند. ولی با بررسی و دقت معلوم می شود، آنچه پیامبر(ص) در دل مخفى مى داشت، همان ازدواج با همسر زید بود و چیزى که پیامبر(ص) از آن بیم داشت، عکس العمل هایى بود که انتظار مى رفت در مقابل شکستن سنّت جاهلى ازدواج با همسر مطلقه فرزند خوانده و همچنین ازدواج با زنى که در شأن پیامبر(ص) نبود، نشان دهند. البته ترس تا زمانى بود که فرمان قطعى الهى صادر نشده بود. 

در روز عاشورا هنگامی که امام(ع) برای آخرین بار در برابر سپاه دشمن به موعظه آن ها پرداخت، آن ها با کمال وقاحت خطاب به امام(ع) گفتند: به خاطر كينه اى كه از پدرت به دل داريم با تو می جنگیم.