داستان‌هاى قرآن، واقعى و تجربه‌هایى تلخ و شیرین از زندگى بشر است كه قرآن براى عبرت آموزى یاد كرده است؛ و پر واضح است كه از انگاره‌هاى وهمى و خاطره‌هاى خیالى، پندآموزى میسّر نیست. البته باید توجه داشت كه قرآن این حوادث تاریخى را با بیانى ادبى و هنرى به زیباترین شكل به تصویر كشیده است تا جذّابیت و تأثیر آن بیشتر شود. به طور كلّى شیوه قرآن آن است كه براى اثرگذار كردن آموزه‌هاى خویش و پیشبرد دعوت حق، ضمن پایبندى به واقع، هنر را به خدمت مى‌گیرد و از امور وهمى و خیالى صِرف پرهیز مى‌كند؛ زیرا امور خیالى تأثیرگذارى پایدارى ندارد و دانشمندان علوم تربیتى بر این نكته تأكید دارند كه از بنا كردن پایه‌هاى تربیتى بر بنیان‌هاى ناپایدار باید پرهیز كرد؛ چراكه چنین ساختمانى قوام و دوامى نخواهد داشت و فرو مى‌ریزد.

به عکس آنچه معروف است که در هنگام زبانه کشیدن آتش عذاب های عمومی «خشک و تر با هم مى سوزند» در منطق عقل و تعلیمات انبیاء هیچ بى گناهى به جرم دیگرى مجازات نخواهد شد. مجازات های الهی این گونه نیست که دامان بی گناهان را به خاطر گناه گناهکاران بگیرد و قرآن مجید درباره عذاب هایی که درباره اقوام لوط و ثمود نازل شد تصریح به این تمایز بین گناهکاران و بی گناهان دارد. بنابراین اگر در پاره اى از احادیث غیر معتبر، چیزى بر خلاف این قانون کلّى اسلام دیده شود، حتماً باید آن را کنار گذاشت، یا توجیه کرد.
با این حال باید توجه داشت که گناهانی که موجب عذاب می شوند با هم متفاوت اند و همه از یک جنس نیستند. در اقوامی مثل قوم سبت، هر چند عذاب الهی بر گناهکاران نازل شده بود، اما علاوه بر آنها کسانی که در قبال گناه گناهکاران ساکت و بی تفاوت بوده اند – که این سکوت نیز نوعی گناه بوده است – نیز از عذاب الهی در امان نمانده اند.

قوم «عاد» و «ثمود» با پيشرفتى كه در كشاورزى و صنعت پيدا كرده بودند سخت سرگرم دنيا شده و به آن دل بسته بودند و آرزوهاى دور و دراز آنها را در خود غرق ساخته بود. خداوند در قرآن به خاطر این عمل آنها را مذمت کرده و از زبان پیامبرانشان به آنها فهماند که یکی از علل مهمّ انحرافشان هوسرانى و تكيه بر آرزوهاى دراز بود كه آنها را از خدا غافل كرده و در زرق و برق دنيا غرق ساخته بود.

«اصحاب الرسّ» اقوام كشاورزى بودند كه چاه هاى پرآب فراوانى داشتند و به همين دليل وضع زندگانى آنها خوب بود. امام علی(ع) در معرفی آنان می فرماید: «آنها قومى بودند كه درخت صنوبر را مى پرستيدند و براى آن درخت قربانى مى كردند، دوازده شهر آباد آنان بر كنار نهرى به نام «رسّ» بنا شده بود. خداوند پيامبرى را برای هدایت آنان فرستاد؛ اما ايمان نياوردند. پيامبر(ع) از خدا تقاضا كرد درخت صنوبر را بخشكاند، آنان نیز پیامبر(ع) را در چاه افكندند تا جان سپرد و خداوند به جهت اصرار آنها بر كفر و ظلم به عذاب شديدى گرفتارشان كرد و نابود شدند».

امام علي(ع) درباره عبرت دانستن زندگانی و شهادت خود می فرماید: «من ديروز يار و همنشين شما بودم و امروز [كه در بستر شهادت افتاده ام] عبرتى براى شما هستم و فردا از شما جدا خواهم شد [و دنيا را وداع مى گويم]». منظور حضرت اين است كه من كه ديروز فاتح خيبر و احزاب و بدر بودم، با گذشت يك روز دگرگون شدم و اكنون با فرق شكافته در بستر شهادت هستم و اين وضع من به شما درس بى وفايى دنيا مى دهد و فردا كه جاى خالى مرا ببينيد، احساس مى كنيد كه دنيا تا چه اندازه بى اعتبار است.

«اصحاب الايكه» به معناي صاحبان سرزمين هاى پردرخت بود و اين نام چهار بار در «قرآن» آمده است. آنها در زمان حضرت شعیب(ع) زندگی می کردند و در برابر دعوت پيامبرشان، او را انکار و مسخره می کردند و می گفتند تو هم مثل ما هستی و از دروغگویان می باشی، اگر راست می گویی سنگ هایی از آسمان بر ما نازل كن. لجاجت این قوم لجوج باعث شد تا خداوند به وسیله صاعقه آسمانی همگي آنها را عذاب كند.

آیه 6 سوره لقمان درباره «نضر بن حارث» نازل شده است؛ او که برای تجارت به «ایران» سفر مى کرد، مى گفت: اگر «محمّد» براى شما سرگذشت «عاد و ثمود» را نقل مى کند، من داستان هاى «رستم و اسفندیار»، و اخبار «کسرى» و سلاطین عجم را باز مى گویم! برخی دور او را گرفته، استماع قرآن را ترک مى کردند. و یا درباره مردى نازل شده که کنیز خواننده اى را خریدارى کرده بود، شب و روز براى او خوانندگى مى کرد و او را از یاد خدا غافل مى ساخت.

اوایل سوره بروج، داستان «اصحاب اخدود» را نقل مى کند که مؤمنان را تهدید به شکنجه با آتش در خندق کردند، سپس کافران را به عذاب جهنم تهدید مى کند، و مؤمنان را بشارت به باغ هاى بهشتى مى دهد؛ در مقطع بعد داستان «فرعون» و «ثمود» که در مقابل فرمان عذاب الهى نابود شدند را بیان می کند تا کفار «مکّه» که نسبت به آنها قدرت ناچیزى داشتند حساب خود را بکنند، و در پایان اشاره به عظمت قرآن مجید دارد.

در آغاز سوره فجر، سوگندهایی آمده و مقدمه اى است براى تهدید جباران به عذاب الهى؛ سپس به بعضى از اقوام طغیانگر مانند قوم «عاد»، «ثمود» و «فرعون» و انتقام شدید خداوند از آنان اشاره شده؛ در ادامه اشاره مختصرى به آزمایش انسان دارد، و کوتاهى او را در اعمال خیر به باد انتقاد مى گیرد؛ و در پایان، مسأله «معاد» مطرح شده است.

بحث اصلی سوره شمس «تهذیب نفس» است، در آغاز سوره به یازده موضوع مهم از عالم خلقت و ذات پاک خداوند، براى اثبات این معنى که فلاح و رستگارى در گرو تهذیب نفس است، قسم یاد شده؛ و در پایان سوره، به قوم «ثمود» که به خاطر ترک تهذیب نفس در شقاوت ابدى فرو رفتند، مى پردازد.