اگر خداوند بخواهد بلافاصله به صورت تکوینی ظالم را مجازات کند، منجر به جبر می شود که با تکامل اختیاری انسان منافات دارد. خداوند جریان امور عالم را بر اساس اسباب و مسبّبات قرار داده و به انسان قدرت و اختیار داده است تا خودش با فراهم کردن اسباب خیر و شرّ، سعادت یا شقاوتش را تأمین کند. البته مجازات الهی وجود دارد امّا جایگاه آن دنیا نیست؛ بلکه در آخرت است. ضمن اینکه خداوند با سنّت «انتصاف» نیز به حمایت از انسان های مظلوم و به دادخواهی از ظالمان خواهد پرداخت.
یکی از راه های در امان بودن از ظلم ظالمان، اینست که مومنین با امر به معروف و نهی از منکر، از وقوع ظلم جلوگیری کنند و محیط جامعه را برای متجاوزین به حقوق دیگران ناامن سازند. بنابراین، راه جلوگیری از ظلم در این دنیا، مجازات تکوینی ظالمان توسط خدا نخواهد بود، بلکه این مسئولیتی است که خداوند بر دوش خود مردم نهاده است تا با نهی از منکر مانعی بر سر ظالمان باشند.

قرآن در مذمت گروهى از مؤمنان ضعيف الايمان يا منافقانی که در ماجراى جنگ احزاب پیمان شکستند، مى فرمايد: «آنها که با خدا پيمان بستند كه پشت به دشمن نكنند [ولى مخالفت كردند. پس بدانند که] عهد الهى مورد سوال قرار خواهد گرفت»، و نیز می فرماید: «هنگامى كه با خدا عهد بستيد به عهد خود وفا كنيد». بعضى از مفسران اين عهد را به معنى بيعت با پيغمبر و بعضى به معنى جهاد و بعضى به معنى سوگند با خدا و بعضى به معنى هر كارى كه به حكم عقل يا نقل بر او واجب است تفسير كرده اند.

خداوند متعال در آیه 60 سوره «یس» به سرزنش مجرمان پرداخته، چنین مى گوید: «آیا با شما عهد نکردم اى فرزندان آدم، که شیطان را پرستش و اطاعت مکنید که او دشمن آشکار شماست؟» این عهد و پیمان الهى از طرق مختلف، از انسان گرفته شده و بارها این معنى را به او گوشزد کرده است. نخست آن روز که فرزندان آدم در زمین نشو و نما کردند. از سوى دیگر، این پیمان در عالم «تکوین» با دادن عقل به انسان، نیز گرفته شده است. از سوى سوم، با سرشت و فطرت الهىِ همه انسان ها بر توحید، پیمان از انسان گرفته شده است.

برخی از منتقدان غربی، جهنم و عذاب اخروی را ناسازگار با حکمت، عدالت و رحمت الهی تلقی کرده و حتی بعضی در صحت استناد عذاب اخروی به پیامبران، تردید کرده اند. مانند راسل که می گوید: «فکر می کنم این عقیده که آتش جهنم، یک نوع مجازات برای گناهکاران است عقیده ای ظالمانه باشد...». اما دانشمندان اسلام در پاسخ به عدم تنافی عذاب با عدل الهی می گویند: کیفر مقتضی عدل و ضامن اجرای تکلیف است. از سویی عقاب، لطف الهی است زیرا موجب پالایش نفس از آلودگی، اطاعت و تقرب الهی می شود. از این رو عقاب لطف الهی است....

خداوند هدف خود از آفرینش انسان را کمال و رسیدن او به مرحله عبودیّت معرّفی کرده است. عبودیّت وقتی معنا می یابد که انسان در انجام کارهایش صاحب «اختیار» باشد. از تبعات اختیار، اینست که عدّه ای با سوء انتخاب و انجام معاصی جهنّمی خواهند شد. عدل الهی نیز اقتضا می کند که خداوند با جزا و پاداش خود با بندگان رفتار نماید. از طرفی منحصر شدن آفرینش خداوند به انسان های بهشتی به معنای پدید آمدن «جبر» است. زیرا باید انسان هایی را تصور کنیم که جز خوبی چیزی را انتخاب نکنند و الا محکوم به عدم می باشند. علاوه بر این، اگر قرار بود خلقت فقط به بندگانی تعلّق گیرد که به بهشت می روند، اصولا خود بهشت و نعمات آن نیز بیهوده بود؛ زیرا بهشت پاداش کسانی است که با انتخاب های درست خویش، امتحان های سخت الهی را پشت سر گذاشته و فضیلت های وجودی خود را به فعلیت رسانده باشند. درباره علم خداوند متعال از سرنوشت آدمیان نیز باید گفت؛ «اختيار و اراده» آدمی نيز در علم خدا وجود دارد؛ اما این به معنای مجبور بودن آدمی بر ارتکاب آن عمل خاص نیست؛ مثل علم معلّم به رفوره شدن دانش آموز.

قرائن نشان می دهد که از گذشته، طرفداران عدل الهى و مخالفان آن، كم و بيش در ميان فلاسفه يا افراد عادى وجود داشته اند. اين مسأله در بین مسلمانان، شكل ديگرى به خود گرفت. اشاعره مخالف عدل بودند؛ چون معتقد بودند: خدا مالك هستى است و هرگز ظلم در مورد او تصوّر نمى شود. در برابر اين گروه، معتزله معتقد بودند عدل و ظلم هر دو درباره خداوند تصوّر مى شود؛ ولى خدا هرگز ظلم نمى كند و عدالت را به تمام معني داراست. لذا به شيعه و پيروان مكتب اهل بيت(ع) و معتزله كه طرفدار عدل الهى اند، «عدليه» گفته مى شود.

با آفرینش آدم، تمام فرزندان او تا قیامت که دارای شعور کافی برای شنیدن بودند به ندای ألست بربّکم؟ بلی گفتند. این عالم را عالم ذر و این پیمان را پیمان الست نامیده اند. یا اینکه این عالم، عالم استعدادها و این پیمان، پیمان فطرت است. به هنگام خروج فرزندان آدم به صورت نطفه از صلب پدران به رحم مادران، استعداد درک حقیقت توحید به آنها داده شد. در این نظریه سؤال و جواب به زبان تکوین و به صورت کنائی است و ایراد مهمی به آن وارد نیست اما نظریه اول اشکالات زیادی دارد، از جمله بیهوده و مستلزم نوعی تناسخ است.

این آیه به تمام پیمانهاى «تکوینى» و «تشریعى» یعنی هم پیمانهاى فطری الهی و هم پیمانهائی که پیامبر(ص)در مراحل مختلف از مسلمانان گرفته، اشاره دارد.

عهد الهی معنى وسیعى دارد و هر گونه رابطه با پروردگار، معرفت و اطاعت او، پیوند با مکتب اولیاى حق و هر عمل صالح را در بر می گیرد. ولو اینکه در هر روایت به مصداقی مثل؛ توحید، ولایت ائمه، نماز های پنج گانه و... اشاره شده باشد.