بعضى به سوء‌ظن و بدبينى عادت دارند و نيمه خالى ليوان را مى‌بينند و مى‌گويند نجات بشر، با وجود شيطان، هواى نفس و آلودگى‌هاى زمان و مكان جاى تعجّب است؛ يعنى اصل بر آلودگى‌هاست و هدايت خلاف اصل است. افرادى كه اين گونه فكر مى‌كنند، افكار شيطانى دارند؛ اما اولياء الله معتقدند كه همه مردم بايد اهل نجات باشند. كتاب‌هاى آسمانى به خصوص قرآن، عقل، هوش و وجدان به انسان داده شده و آيات توحيد، آسمان و زمين را پر كرده است و همه چيز براى هدايت بشر فراهم شده است.

جوانان در مورد شيطان، سؤالاتى دارند. 1. چرا شيطان وسوسه‌گر خلق شد؟ خدا شيطان را پاك آفريد و شيطان نيافريد و تكبّر و حسد سبب سقوطش شد. 2. اگر جزءِ ملائكه بوده چرا از فرمان الهى تمرّد كرد؟ شيطان از جنّيان بود نه از ملائكه. 3. ما براى سعادت آفريده شده‌ايم پس موجود مزاحم شيطان براى چيست؟ شيطان بى‌اختيار در انسان نفوذ نمى‌كند و اين ما هستيم كه دروازه قلب خود را باز مى‌كنيم؛ البته شيطان براى آنانكه در راه سعادتند اسباب تكامل است؛ چون با گلاويز شدن با آدم، ايمان تقويت مي‌شود.

يكى از اصحاب به نام «ثعلبه» روزى با زن صحابی دیگری به نام «سعيد بن عبدالرّحمن»، درباره مطلبى از پشت پرده سخن مى گفت؛ هواى نفس بر ثعلبه چيره شد و پرده را كنار زد و... همسر سعيد فرياد زد: «ثعلبه چه مى كنى؟ ...». اين سخن، ثعلبه را تكان داد، گوئى از خوابى عميق برخاسته بود، فريادى كشيد و از خانه بيرون رفت و سر به كوه و صحرا گذاشت و ... .

بزرگان علم اخلاق معتقدند اخلاص موانع و آفات آشكار و نهان دارد؛ بعضى بسيار قوى و خطرناك و بعضى ضعيفتر است. در روايات اسلامى نیز هشدارهایى درباره آفات اخلاص آمده است؛ از جمله على(ع) مى فرماید: «كَيْفَ يَسْتَطيعُ الاِْخْلاصَ مَنْ يَغْلِبُهُ الْهَوى»؛ (چگونه توانايى بر اخلاص دارد كسى كه هواى نفس بر او غالب است؟). در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار مى خوانيم: «قَلِّلِ الاْمالَ تَخْلُصُ لَكَ اْلاَعْمالُ»؛ (آرزوها را كم كن [و دامنه آرزوهاى دور و دراز را جمع نما] تا اعمال تو خالص شود!).

اولیای الهی به منزله خورشيد درخشانى هستند كه اگر ابرهاى تيره و تار كبر و غرور و خود بينى و هواى نفس كنار برود، تابش آفتاب وجود آنان به شاخسار ارواح آدميان، سبب رشد و نموّ آنها مى گردد. قرآن مجيد درسوره احزاب، آيات 45 و 46 مى گويد: «اى پيغمبر! ما تو را گواه فرستاديم و بشارت دهنده و انذار كننده، و تو را دعوت كننده به سوى خدا به فرمان او قرار داديم، و چراغى پرفروغ و روشنى بخش».

پيروى از گمان ها و پندارهاى باطل، عقل آدمى را دگرگون مى سازد و او را از معارف ناب منحرف مى كند. آیه ای در سوره «مائده» ناظر به حال گروهى از يهود است كه با خدا پيمان بسته بودند كه در برابر دعوت انبياء سر تعظيم فرود آورند، ولى هر زمان پيامبرى دستورى بر خلاف هواى نفسشان مى آورد در برابر او قيام مى كردند و حتى گروهى را مى كشتند و گمان مى كردند مجازاتى در كار نيست. اين آيه به روشنى نشان مى دهد كه گمان هاى باطل مخصوصاً گمان ايمن بودن از عذاب الهى حجابى است بر چشم و گوش انسان.

تمایلات نفسانى، بزرگترین سدّ راه بصیرت است، و رفع این مانع، جز در پرتو تقوا و کنترل هواى نفس، امکان پذیر نیست. وقتى انسان کار زشت و نادرستى را انجام داد، به تدریج زشتی آن در نظرش کم مى شود، پس از مدتى که به آن خو گرفت، توجیهاتى براى آن مى تراشد، کم کم به صورت زیبا و حتى به عنوان یک وظیفه در نظراو جلوه مى کند، چه بسیارند افراد جنایتکار و آلوده اى که به اعمال خود افتخار مى کنند و آن را نقطه مثبتى مى شمرند. گمراهی نتیجه این دگرگونی ارزشها است، و این دگرگونى ارزش ها، نتیجه بی ایمانی است.

قرآن سرچشمه شقاوت انسان را «طغیان» و«دنیا پرستى» می داند، در واقع عصاره تعالیم انبیاء نیز همین است، زیرا هواپرستى پرده اى بر عقل انسان کشیده، و اعمال بدش را تزیین مى دهد و قدرت «تشخیص» را از او مى گیرد و او را به خود مشغول مى دارد. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «هولناک ترین چیز ها پیروى از هواى نفس، و آرزوهاى طولانى است، اما پیروى از هوى، شما را از حق باز داشته، و اما آرزوهاى طولانى آخرت را به فراموشى مى سپرد». هم چنین امام صادق(ع) مى فرماید: «نفس را با هوا و هوس رها مکن زیرا نفس را می کشد».

در آیه 44 سوره «فرقان» مى خوانیم: «آنها که معبودشان هواى نفسشان است، همچون چهارپایانند، بعد از آن ترقى کرده و اضافه مى کند: «بلکه از آنها گمراه ترند!». شبیه این تعبیر در آیه 179 سوره «اعراف» نیز آمده است که درباره دوزخیانى که به حکم استفاده نکردن از گوش و چشم و عقل خود، به چنان سرنوشتى گرفتار مى شوند، مى فرماید: «آنها همچون چهارپایانند بلکه گمراه تر».

از آنچه علماى سير و سلوك گفته اند اصول مشترك زير استفاده مى شود: 1ـ هدف اصلى لقاءاللّه و شهود ذات پاك پروردگار است. 2ـ براى رسيدن به اين مقصد، نخستين گام توبه از همه گناهان است. 3ـ در اين راه نبايد آداب چهارگانه مشارطه و مراقبه و محاسبه و معاقبه را فراموش کرد. 4ـ مبارزه با هواى نفس. 5ـ توجّه به أذكار و أوراد. 6ـ توجّه قلبى به حقيقت توحيد ذات و صفات و افعال خداوند. 7ـ شكستن بُت انانيّت. 8ـ استفاده از استاد و مُربّى.