«مخلِص» به كسى مي گويند كه خود و اعمال و نيت خود را خالص كرده و غالباً در مواردى به كار رفته كه انسان در مراحل خودسازى بوده است؛ در حالى كه «مخلَص» يعنى خالص شدگان بر كسانى اطلاق شده كه از نظر ايمان و معرفت و عمل به مقام والايى رسيده اند كه از قلمرو نفوذ وسوسه هاى شيطانى خارج شده و مصونيت يافته اند و ابليس در مقابل آنها سپر خود را انداخته است، چنانكه «قرآن» از قول ابليس مي فرمايد: «به عزتت سوگند كه همه آنها را جز بندگان مخلَصت! گمراه خواهم كرد».

از نظر اسلام، عمل خالص هر مقدار هم که کم باشد بر عمل زیاد اگر خالص نباشد ترجیح دارد. در «قرآن» به موارد مختلفی اشاره شده که «کیفیّت» بهتر از «کمیّت» است؛ چراكه خدا «احسن عمل» را می خواهد نه «اکثر عمل» را. یک مرد با ایمان و مقاوم بهتر است از ده فرد بي ایمان و ترسو. در قضیه جنگ تبوک برخی از مردم خرمای زیادي به جنگ کمک کردند؛ اما در کار خود اخلاص نداشتند؛ ولی جوانی با کار و تلاش شبانه مقدار کمی خرما خرید و با اخلاص برای کمک به جنگ آورد که مورد قبول و تمجید خداوند و پيامبر(ص) قرار گرفت.

محور قبولى عمل، «اخلاص» است، على(ع) فرمودند: «قبول نمى شود از عمل تو مگر عملى كه در آن اخلاص داشته باشى». عملى كه از روی اخلاص باشد، ميوه اش بهشت است و عملى كه از روی ریا و سمعه و ... باشد، زقّوم جهنمى به همراه دارد. در روایات است که خداوند به عمل مخلصانه نگاه مى كند، گرچه از انسانى شقىّ صادر شود.

عقل عملي داراي آثاري مثل اراده و اخلاص است و اين عقل همان نوري است كه وسيله شناخت و پرستش خدا و بهشتي شدن انسان مي ‏شود. هرگاه اين نور بدون مانعي بتابد، حالت اخلاص ايجاد مي ‏شود و هرگاه نتابد، حالت ريا بيدار مي‏ شود. پس اخلاص، حكمتي ملكوتي دارد كه كسي جز محبوب خدا به آن نمي ‏رسد. اگر كار را براي نشان دادن به مردم انجام دهد ريا است و اگر به گوش ديگران مي ‏رساند كه براي خدا كار مي‏ كنم سمعه است. ريا و سُمعه عمل را باطل مي كنند؛ اما بدون آنها، عملش محكوم به طهارت است.

عبادات علاوه بر جسم، دارای روح نیز هستند؛ «انفاق» هم جسمى دارد و روحى؛ جسم انفاق كمكهاى مادّى و غير مادّى انسانهاى توانگر به نيازمندان است و روح آن، اخلاص و قصد تقرّب است. آنچه مهم است اين كه در كنار توجّه و عنايت به جسم عبادات، به روح آن هم توجّه كنيم. زيرا هم آنان كه فقط به جسم عبادات توجّه مى كنند و از روح آن غافلند در خطا و اشتباه اند، و هم آنان كه توجّهى به جسم عبادات ندارند، و به خيال خود فقط به روح عبادت نظر دارند، راه خطا و اشتباه را در پيش گرفته اند.

امام علي(ع) درباره لزوم «اخلاص» در «دعا» مي فرماید: «به هنگام دعا، پروردگارت را با اخلاص بخوان [و تنها دست به دامان لطف او بزن] چرا كه بخشش و حرمان به دست اوست». بر این اساس، اخلاص از ثمرات ايمان به توحيد افعالى است؛ يعني انسان بايستي خواسته هاى خود را فقط از خدا بخواهد نه از غير خدا و اگر هم بر طبق عالَم اسباب به سراغ غير خدا رفت باز هم مؤثر واقعى را خدا بداند كه اراده اش گاه به دست بندگانش تحقق مى يابد.

امام علی(ع) در حدیثی می فرمایند: «اَلاِخْلاصُ ثَمَرَةُ الْيَقينِ»؛ (اخلاص ميوه درخت يقين است). هر قدر يقين انسان به توحيد افعالى خدا بيشتر باشد و هيچ مؤثّرى را در عالم هستى، جز ذات پاك او نشناسد، و همه چيز را از ناحيه او و به فرمان او بداند، و اگر اسباب و عواملى در عالم امكان وجود دارد، آن را نيز سر بر فرمان او ببيند، چنين كسى اعمالش توأم با خلوص است؛ زيرا جز خدا مبدأ تأثيرى نمى بيند كه براى او كار كند. اين حقيقت در منابع اسلامى منعكس شده است.

بزرگان علم اخلاق معتقدند اخلاص موانع و آفات آشكار و نهان دارد؛ بعضى بسيار قوى و خطرناك و بعضى ضعيفتر است. در روايات اسلامى نیز هشدارهایى درباره آفات اخلاص آمده است؛ از جمله على(ع) مى فرماید: «كَيْفَ يَسْتَطيعُ الاِْخْلاصَ مَنْ يَغْلِبُهُ الْهَوى»؛ (چگونه توانايى بر اخلاص دارد كسى كه هواى نفس بر او غالب است؟). در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار مى خوانيم: «قَلِّلِ الاْمالَ تَخْلُصُ لَكَ اْلاَعْمالُ»؛ (آرزوها را كم كن [و دامنه آرزوهاى دور و دراز را جمع نما] تا اعمال تو خالص شود!).

در روايات اسلامى آثار مهمّى برای اخلاص بیان شده است، از جمله: اخلاص، چشمه هاى حكمت و دانش را از قلب بر زبان جارى مى کند، چشم بصيرت انسان نورانى مى شود، باعث پيروزى در كارها و پاکیزه شدن اعمال است.

اگر نشاط بعد از عبادت، به دلیل توفيقى باشد كه خدا به بنده خود داده، منافاتى با خلوص نيّت ندارد ولی اگر اين نشاط از مشاهده اعمال انسان توسط مردم حاصل گردد، با خلوص منافات دارد. البته نشاط بعد از مشاهده مردم، موجب بطلان عمل نمى شود، مشروط به اينكه به هيچ وجه مقدار يا كيفيّت اعمال خود را بر اثر مشاهده مردم تغيير ندهد. امام باقر(ع) می فرماید: «(این نشاط) اشكالى ندارد، هر كسى دوست دارد كه در ميان مردم كار خير او آشكار گردد مشروط بر اين كه عمل خير را براى اين هدف انجام نداده باشد».