انسان صاحب «بصيرت» به جائي مي رسد كه مي تواند بهشت و بهشتيان را كه در ناز و نعمتند و دوزخ و دوزخيان را كه در عذابند ببيند. چنين شخصي ديگر نه مال يتيم را مي خورد و نه كلمات حق را تبديل و يا كتمان مي كند؛ چراكه هر كدام از اين كارها در واقع ورود در آتش است. بصير حقائق اشياء را مي بيند و بر آنها اشراف دارد. داستان جواني كه پيامبر حالش را پرسيد و در پاسخ خبر از عالَم بهشت و جهنم داد مصداق روشن شخص بصير است. آن جوان ثابت كرد كه از حقائق اشياء و بهشت و جهنم طوري باخبر است كه گويا همراه آنان است.

پيروى از گمان ها و پندارهاى باطل، عقل آدمى را دگرگون مى سازد و او را از معارف ناب منحرف مى كند. آیه ای در سوره «مائده» ناظر به حال گروهى از يهود است كه با خدا پيمان بسته بودند كه در برابر دعوت انبياء سر تعظيم فرود آورند، ولى هر زمان پيامبرى دستورى بر خلاف هواى نفسشان مى آورد در برابر او قيام مى كردند و حتى گروهى را مى كشتند و گمان مى كردند مجازاتى در كار نيست. اين آيه به روشنى نشان مى دهد كه گمان هاى باطل مخصوصاً گمان ايمن بودن از عذاب الهى حجابى است بر چشم و گوش انسان.

قرآن در آیات متعدد به رابطه ایمان و تقوا پرداخته، و گناه و هوی و هوس را به عنوان بزرگترین مانع شناخت بر قلب انسان می داند، که اجازه نمى دهد حقایق را آنچنان که هست ببیند، و تنها در پرتو ایمان و تقواست که این ابرهاى تیره و تار از آسمان روح انسان کنار می رود، و لذّتى توصیف ناشدنى از این درک صحیح و عمیق نصیب مؤمن مى شود. امام علی(ع) می فرماید: دین و عقل با هوس یک جا جمع نمى شود و پیروی از هواى نفس فرد را کور و کر و ذلیل و گمراه مى کند.

تمایلات نفسانى، بزرگترین سدّ راه بصیرت است، و رفع این مانع، جز در پرتو تقوا و کنترل هواى نفس، امکان پذیر نیست. وقتى انسان کار زشت و نادرستى را انجام داد، به تدریج زشتی آن در نظرش کم مى شود، پس از مدتى که به آن خو گرفت، توجیهاتى براى آن مى تراشد، کم کم به صورت زیبا و حتى به عنوان یک وظیفه در نظراو جلوه مى کند، چه بسیارند افراد جنایتکار و آلوده اى که به اعمال خود افتخار مى کنند و آن را نقطه مثبتى مى شمرند. گمراهی نتیجه این دگرگونی ارزشها است، و این دگرگونى ارزش ها، نتیجه بی ایمانی است.

در آیات مختلف قرآن به رابطه «ایمان و تقوا» با «روشن بینى»  اشاره شده است، از جمله در آیه 29 «انفال». رابطه این دو، علاوه بر جنبه هاى معنوى که بعضاً براى ما ناشناخته است، از نظر تحلیل عقلى نیز، قابل درک است، چرا که بزرگترین مانع شناخت و مهمترین حجاب بر قلب آدمى، هوا و هوس است، که به انسان اجازه نمى دهد قضاوت صحیح کند، هنگامى که در پرتو ایمان و تقوا، این گرد و غبارها فرو نشست، انسان حقایق را آنچنان که هست، در مى یابد.

علم سرچشمه ايمان است و پیوند محکمی با آن دارد. در سوره های «سبأ و اسراء» به این نکته اشاره می کند که كسانى كه به ايشان علم داده شده، به حقانیت آنچه از سوى پروردگار نازل شده ایمان می آورند. همچنین خداوند در سوره «آل عمران» به خوبى رابطه علم و ايمان و پيوند محكم اين دو را روشن مى سازد و مى گويد: «آنها كه آگاه ترند ايمان و تسليم فزونترى دارند». آری، علم نه تنها ايمان آفرين است بلكه استقامت و پايمردى نيز از ثمرات آن مى باشد.

شنوائى و بینائى دو گونه است: مادّى و معنوى؛ قرآن در مورد کسانى که چشم و گوش دارند و یا زنده و سالم اند، اما بر اثر ادامه گناه حقایق را درک نمى کنند و قدرت دید معنوى خود را از دست داده اند، مى گوید: آنها کور و کرند و یا اصلاً مرده اند؛ زیرا واکنشى را که باید یک انسان شنوا و بینا یا یک انسان زنده، در برابر حقایق از خود نشان دهد، نمى دهند.

مرکز اصلى ادراکات و عواطف «روح» آدمى است، ولى عکس العمل این ادراکات و عواطف مثل محبت، عداوت، ترس و ... در «قلب» انسان ظاهر مى گردد، لذا قرآن مسائل عاطفى و عقلى را به قلب نسبت داده است. گذشته از اينکه يک لحظه توقف قلب با نابودى انسان همراه است لذا مانعى ندارد که فعاليت هاى فکرى و عاطفى نيز به آن نسبت داده شود.

در نهج البلاغه، صفاى دل و صدق نیّت از اسباب بصیرت شمرده شده. مؤمنان پاکدل، مسائلى را مى بینند که از دیگران پنهان است و این حقیقتى است که هم در قرآن مجید به آن اشاره شده و هم در روایات اسلامى. قرآن مى گوید: «اگر تقوا پیشه کنید خداوند وسیله شناخت حق از باطل را براى شما قرار مى دهد».