مشرکان، پیشنهادی پلورالیستی و سازشکارانه داشتند که حاوی معامله و پذیرش متقابل عقیده و تدین به آیین شرک و توحید بود. این سوره پاسخی کوبنده به درخواست آنها و نفی هر گونه سازش است. این آیه ردّی بر قابل تبعیّت بودن هر نوع عقیده غیر از توحید است، نه پذیرش حقانیّت همه عقاید! اساسا روایات یکی از ویژگی های این سوره را «برائت و بیزاری از شرک» معرفی کرده اند؛ پس چگونه می توان پلورالیسم یا آزادی شرک و الحاد را از این سوره نتیجه گرفت!
آیه شریفه در مقام این است که بفرماید: شما به دین من نخواهید گروید و من نیز به دین شما نخواهم گروید؛ نه اینکه شما آزادید هر آیینی حتی شرک داشته باشید. شاهد این ادّعا، شأن نزول سوره، روایات وارد شده درباره این سوره و محتوای کل قرآن است که به شدّت شرک و کفر را طرد می کند.

در آيه 4 سوره «توبه» سخن از احترام گذاردن به پيمان هايى است كه مسلمين با مشركين داشتند، و دستور مى دهد مادام كه آنها به پيمانشان وفادار باشند شما نيز پيمان شكنى نكنيد، هر چند طرف مقابل شما جماعت مشرك باشد. نکته قابل توجه اینست که نزول این آیات، پس از فتح «مكه»، و در شرایطی بود که مسلمانان بر تمام آن منطقه تسلط داشتند و هيچ قدرتى توان مقابله با آنها را نداشت، اما خداوند، پيمان گروهی از مشركان را محترم شمرده، و وفاى به عهد را در هر شرايطى لازم می داند.

در سخنان معصومین(ع) نمونه هایی از مناظره پیامبر(ص) با پیروان ادیان آسمانی وجود دارد. امام صادق(ع) می فرماید: «روزی پیامبر با یهودیان، مسیحیان، مشرکان عرب، و ... مناظره ای داشتند. یهودیان گفتند: عُزیر(ع) پسر خدا است، مسیحیان گفتند: مسیح(ع) پسر خداست، مشرکان گفتند: بت ها خدایان ما هستند، و... ، آمده ایم ببینیم تو چه می گویی؟ پیامبر(ص) فرمودند: من به خدای بی شریک ایمان دارم و به هر معبودی غیر او کافرم. سپس فرمودند: چرا عُزیر(ع)، پسر خدا شد، و موسی(ع) که تورات را آورده، پسر خدا نشد؟ ... ».

معمّاى «حيات» با وجود پیشرفت های علمی بشر همچنان بی پاسخ مانده است؛ اما قرآن خطاب به مشركان می فرماید: «كسانى را كه غير از خدا مى‌ خوانيد هرگز نمى توانند مگسى بيافرينند، هر چند براى اين كار دست به دست هم دهند، و هرگاه مگس چيزى از آنها بربايد نمى‌ توانند آن را باز پس گيرند». در واقع ساختمان اسرار آمیز يك موجود زنده حتى يك سلّول، نشانه علم و قدرت نامحدود سازنده آن است؛ لذا حيات و زندگى اگر چه از ظاهرترين پديده ها است، ولى حقيقت آن هنوز براى هيچ كس روشن نيست و آنچه می بینیم آثار حیات است.

هر موجود زنده ای برای فعالیت نیاز به موادی برای تأمین انرژی اش دارد و این مواد با نظام رزق الهی تأمین می شود که قرآن نیز به آن اشاره دارد. مثلا قرآن در سوره «فاطر» با متوجه کردن آدمی به روزی هایش، او را به شناخت خداوند به عنوان روزی دهنده ترغیب می کند. در آیاتی از سوره «روم» برای اثبات توحید الهی به 4 مساله، از جمله روزی دادن خداوند اشاره می شود و در سوره «ملک» نیز به روزی دهنده بودن خداوند تصریح می شود. همچنین در سوره های «یس، ق، هود و ذاریات» نیز به ابعاد دیگری از این نظام اشاره شده است.

خداوند این خاصیت را در «تکرار عمل غلط» قرار داده که انسان تدریجاً به آن خو مى گیرد و حس تشخیص او دگرگون مى شود. يعني هنگامي كه انسان كاري را به طور مكرر انجام دهد، كم كم قبح و زشتي آن در نظرش از بين مي رود. چنین وضعیتی در ادبیات قرآنی «تزیین اعمال» نامیده می شود و جالب این است که اگر در دو آیه نقل شده در ابتدای بحث این موضوع به خدا نسبت داده شده، در 8 مورد از آیات دیگر از قرآن به شیطان و در ده مورد به صورت فعل مجهول آمده است و اگر درست بيانديشيم همه بيانگر يک واقعيت است.
اما اينكه به خدا نسبت داده شده است به خاطر آن است كه او «مسبب الاسباب» در عالم هستى است و هر موجودى که تاثيرى دارد به خدا منتهى مى شود و اگر به شيطان يا هواى نفس نسبت داده شود به خاطر اين است كه عامل نزديك و بدون واسطه آنها هستند. و اگر گاه به صورت فعل مجهول آمده اشاره به اين است كه طبيعت عمل‏ چنين اقتضا مى كند.

خداوند در آيه 75 سوره «مومنون» کافران لجوج را این گونه توصیف می کند: وقتى مشمول نعمتهاى خداوند مى شوند و امواج بلاها از آنها برطرف مى شود که شايد از طريق محبّت و رأفت بيدار شوند، بر غرورشان افزوده مى شود و به طغيانشان ادامه مى دهند. همچنین در آیه 93 سوره «اسراء» می فرماید: «گفتند ما هرگز ايمان نمى آوريم تا چشمه اى از اين سرزمين براى ما خارج سازى ... يا به آسمان بالا روى، حتّى به آسمان رفتنت نيز ايمان نمى آوريم مگر آنكه نامه اى [از سوى خدا] بر ما بیاوری تا آن را بخوانيم» و موارد دیگری از این دست.

قرآن درباره «اهل كتاب» مي فرمايد: «با كسانى از اهل كتاب كه نه ايمان به خدا و نه به روز جزا دارند و نه آنچه را خدا و رسولش تحريم كرده حرام مى شمرند، و نه آيين حق را مى پذيرند پيكار كنيد تا زمانى كه «جزيه» را به دست خود با خضوع و تسليم بپردازند». علت لحن شديد آيه به خاطر آن است كه اهل كتاب به خصوص «يهود» موضع بسيار سختى در برابر اسلام داشتند و در جنگ احزاب و پاره اى از جنگ ها با ديگر دشمنان هم آواز شدند و در برابر مسلمين ايستادند و توطئه قتل پيامبر(ص) را چيدند و براى مشركان جاسوسى كردند.

به اعتقاد برخى از محقّقان و انديشمندان همه جنگ‌هاى زمان پيامبر(ص) دفاعى بوده‌ نه ابتدائي. مثلاً در جنگ خيبر پيامبر(ص) قصد داشت پاسخ دندان‌شكنى به توطئه‌هاى يهوديان بدهد؛ چراكه آنجا كانون فساد و فتنه شده بود. فتح مكّه نيز براى متلاشى كردن كانون دشمنان اسلام و مشركان صورت گرفت و تازه براي تصرف مكّه جنگى رخ نداد و مشركان بدون درگيرى تسليم شدند. پس در صدر اسلام همه جنگ‌ها دفاعى بوده نه جهاد ابتدايى و آياتى از قرآن مؤيد اين مطلب است.

ابن اسحاق می نویسند: خبر شکست مشرکان در جنگ بدر، برای «کعب الأشرف» گران تمام شد، لذا پیامبر(ص) و اصحاب ایشان را در اشعار خود مسخره می کرد و به مسلمانان و حتی همسران پیامبر(ص) توهین کرده، آنان را اذیت می نمود. همچنین وی مردم «مکه» را بر ضد پیامبر(ص) تحریک نموده، دعوت به جنگ با مسلمانان می کرد. پس از بازگشت وی از «مکه»، پیامبر(ص) سخنانی فرمود که برخی لزوم قتل کعب را فهمیدند، لذا او را کشتند. اما قتل کعب «ترور» نبود؛ زیرا حضرت علنی اعلام کرد و «ترور» امری پنهانی است. از سویی کعب همواره بر ضد اسلام توطئه می کرد و در حقیقت در حال جنگ با اسلام بود.