درسهایی که از مناظرات امام رضا(ع) قابل استفاده است عبارتند از: 1- برخورد اسلام با پيروان مكتب هاي ديگر قبل از هر چيز بايد برخورد منطقي باشد. 2- قدرت منطق اسلام به قدري است كه از منطق مكتب هاي ديگر ابداً واهمه ندارد. 3- علماي اسلام در هر زمان بايد از تمام مكاتب و مذاهب با خبر و با زبان هاي زنده دنيا آشنايي داشته باشند. 4- از وسايل ارتباط جمعي موجود در جهان حداكثر بهره گيري را داشته باشند و صداي اسلام و تعليمات قرآن را به گوش همه جهانيان برسانند.

بصره دروازه عراق و در آن زمان يكي از دروازه هاي مهم اسلام بود. بعد از گسترش اسلام، راه يابي بسياري از مكتب ها و مذاهب مختلف به كانون اسلام از بصره بود از اینرو امام علی(ع) طی نامه ای به ابن عباس نوشتند: «بصره محل نزول شيطان و كشتزار فتنه هاست». کم کم فرق مختلف و مكتب هاي گوناگون آنجا را پايگاه فعاليت خود قرار دادند و لذا امام رضا(ع) براي خاموش كردن آتش فتنه با استفاده از يك فرصت كوتاه به بصره آمد و با اقوام و گروه هاي مختلف به بحث و گفت و گو نشست.

در این مناظره امام(ع) از عمران خواست تا سوالاتش را بپرسد. عمده سوالات او عبارت بود از: اثبات وحدانیّت خداوند، فلسفه خلقت، علم خداوند به ذات پاكش در ازل و قبل از آفرينش موجودات و انواع مخلوقات و ... در پایان این مناظره عمران بعد از شنیدن جوابهای مستدل و محکم امام(ع) مسلمان شد و گفت: «شهادت مي دهم خداوند همان گونه است كه شما وصف كرديد و وحدانيتش را ثابت نموديد، و نيز گواهي مي دهم كه محمّد(ص) بنده اوست كه به هدايت و دين حق فرستاده شده است». سپس رو به قبله به سجده افتاد.

مقارن ایامی که امام رضا(ع) در مرو اقامت داشتند، سليمان مروزي كه به تعبير مأمون بزرگ ترين متكلم خراسان بود و در رأس علماي علم عقايد در آن خطّه قرار داشت، وارد خراسان شد و قرار شد که با امام رضا(ع) گفتگو کند. امام(ع) با پرسش درباره «بداء» و «اراده»، با دلايل گوناگون ثابت کردند كه اراده از صفات فعل و حادث است و نمي تواند عين ذات خداوند باشد. سليمان نيز خود را چنان در تنگنا ديد كه قادر بر جواب نبود و از سخن بازماند.

ایشان می نویسد: مأمون از ميان متكلمان فرق مختلف و پيروان مكاتب ضلال هر كس را كه مي شنيد قدرتي در بحث دارد، دعوت مي كرد تا امام(ع) را در تنگنای استدلال قرار دهد، و اين به سبب حسدي بود كه نسبت به مقام والای آن حضرت و دانش او داشت؛ امّا هركس با امام(ع) وارد مناظره مي شد، به مقام والای او در علم اعتراف می كرد و در برابر او خاضع مي شد؛ چرا كه خداوند متعال اراده كرده نور خود را كامل كند و آيين خويش را برتری بخشد و حجت خود را ياری دهد.

این شخص در جریان مناظره با امام(ع) درباره عصمت انبیاء شبهه ای مطرح نمود و به زعم خود با توسل به آیاتی از قرآن، نسبت عصیان و گناه را به پیامبرانی چون: حضرت آدم، داوود، یوسف و یونس(ع) روا داشت. امام(ع) جواب ایرادات وی را بیان فرمود و توضیحات کاملی ارائه داد چنانکه او به گريه افتاد و عرض كرد: «اي فرزند رسول خدا، من توبه مي كنم و تعهد مي نمايم كه از امروز به بعد دربارة پيامبران خدا جز آن چه شما فرموديد، نگويم».

مأمون تصمیم گرفت علما و بزرگان نصرانی، یهودی، صابئين، زردشتيان و علماي ديگر مکاتب در علم كلام را دعوت كند تا با مباحثه علمی بر امام(ع) فائق آمده و از شأن و منزلت ایشان در نزد مردم بکاهد. امام(ع) با دیدن نگرانی یکی از یاران خود فرمودند: «مأمون هنگامي كه ببیند استدلال پيروان مكتب هاي مختلف را به زبان خودشان و بر اساس روش و کتاب خودشان ابطال می کنم، از كار خود پشيمان مي شود».

این مناظره پیرامون نبوت حضرت عيسي(ع)، انجیل، حواريون آن حضرت، علماي بزرگ نصارا، سرنوشت نخستين انجيل و تحریف آن برگزار شد که طی آن امام(ع) تناقض هايي از كلام جاثليق گرفت. جاثليق که به كلي درمانده شده بود و هيچ راه فراري نداشت، هنگامي كه امام(ع) از او خواست هر سوالی دارد بپرسد، او از هر گونه سؤالي خودداري كرد و گفت: «قسم به حق مسيح كه گمان نمي كردم در ميان مسلمانان كسي مثل تو باشد!».

در این جلسه بعد از اینکه امام(ع) در بحث علمی «جاثلیق مسیحی» را شکست دادند، در مناظره با «رأس الجالوت» که بزرگ علمای یهود بود، به شيوه هاي مختلفي استدلال کردند. نخست، به دليل نقلي استدلال فرمود و سپس به دليل عقلي (يعني مسئله اعجاز)، که در نهایت رأس الجالوت ناچار شد هر دو را بپذيرد و در برابر امام(ع) تسليم گردد.

امام(ع) در این جلسه، از پیامبری «زرتشت» و کارهای خارق العاده ای که قبل از او هیچ کس انجام نداده بود، سوال کرد که اگر دليل بر حقانيت زرتشت معجزات نقل شده باشد، اين معنا درباره ساير پيامبران بزرگ الهي، مخصوصاً در مورد پيامبر گرامي اسلام(ص) كه مدارك اعجاز او بسيار بيشتر و گسترده تر است، نيز صادق است و اخباري که از معجزات موسي(ع)، عيسي(ع)، محمّد(ص) و پيامبران ديگر رسيده است متواتر می باشد؛ پس چرا اين پيامبران را قبول نداريد و تنها روي زرتشت تكيه مي كنيد؟