«قضا» در لغت یعنی «حکم کردن و فیصله دادن» و در اصطلاح همان «فراهم نمودن اسباب تحقّق امور» است. «قَدَر» نیز در لغت یعنی «اندازه گیری» و در اصطلاح، اشاره به «ویژگی های طبیعی و حدّ وجودى و حدود تحقّق اشیاء» است. قضا و قدر «تکوینی» یعنی همه امور بر اساس علل و ویژگی های خاصّی محقّق می شوند و قضا و قدر تشریعی به معنى فرمان الهى در تعيين وظائف انسان و مقدار و حدود اين وظائف است. قضا و قدر با اختیار انسان منافات ندارد و سرنوشت او وابسته به اسبابی است که از جمله آن، اراده و تلاش انسان است.

با نگاه به جهان هستى مى بينيم كه جهان مجموعه اى از پديده ها و حوادث است. سؤال اين است كه خداوندي كه علة العلل جميع ممكنات است و قديم و ازلى است چگونه موجودات يا حوادث در مقطع خاصّى از زمان رخ مى دهد و تداوم ندارد؟! پاسخ اين است كه خداوند فاعل بالأراده و بالاختيار است نه فاعل مجبور. وجود بعضى از ممكنات و عدم وجود بعض ديگر، يا وجود آنها در زمان خاصّى، دليل بر وجود صفت ديگرى غير از قدرت براى ذات پاك او مى باشد؛ و آن همان اراده و اختيار است.

هدایت و ضلالت الهی به معنای زمینه سازی و یا از بین بردن زمينه هاى مساعد است؛ بدون اينكه فرد را بر هدایت و یا گمراهی اجبار کرده باشد. این توفیقات و یا سلب توفیقات از سوی خداوند بی حساب و کتاب نیست؛ بلکه هر بنده ای با اعمال خود توفیقات الهی را به خود جلب و یا از خود سلب می کند. این موضوع مورد تأیید بسیاری از آیات قرآن و روایات اسلامی است.

اراده خداوند مطلق است؛ یعنی افعال انسان از اراده او سرچشمه می گیرند. امّا چنین مفهومی به معنای سلب اراده از انسان نیست؛ زیرا این دو اراده در طول یکدیگرند نه در عرض هم، که وجود یکی مانع وجود دیگری گردد. «اراده الهى» به معنای وجود نظام علّى و معلولى حاکم بر پدیده های جهان است؛ نه مداخله بى واسطه خدا. در این بین «اراده‏ انسان» نیز جزئى از همين نظامى است كه خدا آفريده؛ نه چيزى خارج از آن.

اراده و مشيت خدا در زمينه وسعت و تنگى روزى، مشروط به شرائطى است كه بر زندگى انسانها حكمفرماست و تلاش‌ها، اخلاص‌ها و فداكاري‌ها و به عكس سستى‌ها، تنبلى‌ها و بخل و آلودگى نيت‌ها، نقش تعيين كننده‌اى در آن دارد، به همين دليل قرآن كراراً انسان را در گرو سعى و تلاش خود شمرده و بهره او را از زندگى به ميزان سعى و تلاشش مى‌داند. امام باقر(ع) مى‌فرمايد: «من مردى را كه در كار دنيايش تنبل باشد مبغوض مى‌دارم، كسى كه در كار دنيا تنبل باشد در كار آخرتش تنبل‌تر است».

در سوره «فتح» سخن از اراده خداوند در مورد پاداش و كيفر و سرنوشت انسان ها است و اين‌كه هيچ قدرتى نمى تواند جلو اراده او را در مورد مجازات و پاداش بندگان بگيرد. قرآن مى‌فرمايد: «بگو: هرگاه خدا زيانى براى شما بخواهد، چه كسى مى تواند در برابر او از شما دفاع كند؛ و يا اگر نفعى را اراده كند [چه كسي می تواند مانع گردد؟!] و خداوند آنچه كه انجام مى دهيد آگاه است».

آيات ابتدائى سوره«قصص»، بيانگر یک قانون کلی است؛ مبنی بر پيروزى مستضعفان بر مستکبران. اين اراده الهي در غلبه قوم دربند بنى اسرائيل بر فرعونيان، پيامبر اسلام(ص) با ياران اندکش بر کسراها و قيصرها و حتي حکومتهاي محدود و منطقه اي مستضعفان بر مستکبران نمايان است. البته روايات اسلامي، تحقق نهايي اين اراده الهي را در نمونه فراگير پيروزي حق بر باطل يعني حکومت عدل مهدى(عج) مي دانند.

آيات صراحت دارد بر اینکه دختر يا پسر شدن اولاد تنها با اراده الهي است. علي رقم تمام تلاش ها حتي علوم پيشرفته عاجز از قدرت انتخاب در اين مسأله اند و ناتوانی انسان در چنين مواردي نشانه مالکيت، حاکميت و خالقيت خداوند است.

پیروزى همواره به معنى غلبه ظاهرى و جسمانى بر دشمن نیست و گاه پیروزی، پیروزى یک مکتب است، همانند امام حسین(ع)، که با شهادت خود، اسلام را از سقوط، رهائى بخشید. از سویی وعده خداوند به پیروزی مؤمنان، یک وعده مشروط است و اختصاص به کسانى دارد که از قلب و جان، خواهان رضاى خدا و از نظر عمل در خط فرمان او باشند.

مسئله «مرگ» از مشكل ترين مسائل بشر است که قدرتمندترين سلاطين و دانشمندان نتوانسته اند آن را حل کنند. علي(ع) اراده الهي را در جلوگيري از شناخت حقيقت مرگ موثر دانسته است. «ابن سينا» حقيقت مرگ را، ترك كردن آلات مورد استفاده انسان (اعضاي بدن) دانسته و جوهر روحاني انسان را غير قابل تغيير می داند و علت ترس مردم از مرگ را به خاطر گمانشان به منحل شدن بدن و يا به جهت جهل به مكان بازگشت می داند. لکن وقتى انسان دانست كه مرگ چيست شوق رسيدن به آن جايگزين ترس از مرگ خواهد شد.