واقعيت اين است كه قسمت مهمّى از روزى با تلاش انسان بدست مي آيد؛ ولى بخش ديگرى از روزي ها، روزى هاى ناخواسته است كه به سراغ انسان مى آيد و كاري با تلاش انسان ندارد و اگر به سراغش نرويم او به سراغمان خواهد آمد. از سوى ديگر، تقديرات الهى در بسيارى از موارد با تدبيرات ما هماهنگ است؛ يعنى خدا مقدّر كرده آنكه تلاش كند سهم بيشتر و آنكه تنبل است سهم كمتر دريافت كند. از سوى سوم، استعداد جسمانى و فكرى همه انسان ها يكسان نيست و همين مسئله باعث شده روزي هاي متفاوت براي انسان ها مقدّر شود. بنابراين آنچه در آیات و روایات درباره تقدير ارزاق آمده، عين عدالت و حكمت است.

امام علی(ع) در خطبه 91، با تأكيد بر عدالت خداوند در تقسیم روزی بندگان، هدف از این تقسیم را آزمایش بندگان عنوان کرده است. آنانکه از نعمت فراوان بهره می گيرند آزمايش می شوند كه آيا شكر اين همه نعمت را به جا مى آورند و بخشى از ثروت خداداد را در اختيار محرومان قرار مى دهند؟ و گروهی که گرفتار تنگی روزی می شوند آيا صبر و استقامت مي كنند؟ اينكه فقر و غنا و سلامتى و بيمارى، آن چنان به هم نزديك يا آميخته شده اند كه نمي توان آنها را از هم تشخيص داد براي آن است كه هيچ كس در حال غنا و سلامت و شادى مغرور نگردد و همگان بدانند اين امور هميشه و همه جا در معرض زوال و نابودى است.

امام علی(ع)  هنگامى كه خانه وسيع «علاء بن زياد حارثى» را مشاهده مى كنند، نخست او را سرزنش كرده و سپس نصيحتى آميخته با محبّت به او ارائه مى دهد و مى فرمايد: «با اين خانه وسيع در اين دنيا چه مى خواهى بكنى و آن را براى چه مى خواهى، در حالى كه در آخرت به آن نيازمندترى، آرى! اگر بخواهى مى توانى به وسيله آن به آخرت برسى [و سعادتمند شوى] به اين گونه كه از ميهمانان در آن پذيرايى كنى و صله رحم در آن بجا آورى و حقوق شرعى و الهى آن را بپردازى؛ اگر چنين كنى، به وسيله اين خانه به خانه آخرت نائل شده اى».

از روايات متعدّدى استفاده مى شود كه يكى از نشانه هاى سعادت و خوشبختی انسان، داشتن خانه وسيع است؛ البته مفهوم اين روايات رها کردن خطّ اعتدال و روی آوردن به اسراف نیست؛ بلكه اشاره به اين است كه در هنگام فراهم بودن امكانات، نبايد مانند افراد تنبل و بى همّت به خانه هاى تنگ و تاريك كه روح انسان را آزار مى دهد، قناعت كرد. اضافه بر اين، خانه هاى كوچك، بهانه مناسبى براى ترك صله رحم و دعوت نكردن از مهمان است.

امام علي(ع) درباره میانه روی در طلب روزي می فرماید: «بدان به يقين هرگز به همه آرزوهايت دست نخواهى يافت و [نيز بدان] هرگز از اجلت تجاوز نخواهى كرد [و بيش از آنچه مقرر شده عمر نمى كنى] و تو در همان مسيرى هستى كه پيشينيان تو بودند [آنها رفتند و تو هم خواهى رفت]، حال كه چنين است در به دست آوردن دنيا زياده روي مكن و در كسب و كار ميانه رو باش، زيرا بسيار شده كه تلاش فراوان [در راه دنيا] منجر به نابودى [اموال] گرديده [اضافه بر اين] نه هر تلاشگرى به روزى رسيده و نه هر شخص ميانه رويي محروم گشته است، در طلب دنيا ميانه رو باشيد؛ چرا كه به هركس آنچه مقدر شده است داده مى شود».

ایشان می فرماید: «بدان كه روزى بر دو گونه است: يك نوع، روزى است كه به جستجوى آن برمى خيزى [و بايد برخيزى] و نوع ديگرى آن كه به سراغ تو خواهد آمد حتى اگر به دنبالش نروى خود به دنبال تو مى آيد». بايد دانست انسان در تحصيل روزى نبايد حريص و يا سست و تنبل باشد، به همین دلیل بايد به دنبال كارهاي روزانه خود برود، اما دسته ای از رزق ها مانند ارث هستند كه بدون زحمت نصیب انسان می شود؛ بنابراين انسان نباید از کمبود روزى هاى قسم اوّل مأيوس شود و ضمن تلاش، انتظار روزى هاى ناخواسته را داشته باشد.

تامل در نظام ارتزاق موجودات، انسان را با شگفتی هایی از قدرت خدا آشنا می کند. شگفتی هایی مانند: محدود بودن منابع مواد غذایی در طول هزاران سال در عین بی شمار بودن انسانها و حیوانات مصرف کننده، ارتزاق حیوانات اعماق دریا، سیستم ارتزاق گیاهان و حیوانات از همدیگر و چرخه مداوم حیات بین آنها، مطبوع بودن خوراکی ها برای موجودات، مورد اشتها بودن موادغذایی مورد نیاز بدن. شگفتی بعدی که مورد اشاره صادق(ع) نیز هست، تعبیه شدن سامانه هایی در بدن انسان برای اعلام هشدارهای تشنگی یا گرسنگی بدن است.

اینکه طبق آیات و روایات فراوان "خداوند روزی همه را تأمین می کند"، به معنای آن نیست که تلاش انسان برای کسب روزی و بهبود وضع زندگی بی معناست؛ چراکه با ملاحظه دیگر آیات و روایات می بینیم منظور از تضمین روزی، فراهم کردن زمینه های کسب روزی برای انسان است تا با تلاش خود بدان دست یابد و موارد استثنایی که خداوند علی رغم کوشش یا تنبلی اشخاص روزی های شان را کم یا زیاد می کند، به این خاطر است که مردم با فراموش کردن خدا، زیادی و کمی روزی خود را منحصر در کارهای خود نبینند.

اولاً: تضمین روزی بندگان به معنای فراهم بودن زمینه ها برای بهره برداری انسان از آن با کوشش خودش است، نه اینکه خدا روزی هر کس را مستقیم در اختیارش بگذارد.

ثانیا: علاوه بر تلاش، وجود عدالت اجتماعى نيز شرط تقسيم عادلانه روزى‌ها است؛ و اگر گفته شود: چرا خداوند خودش جلو ظلم ظالمين را نمى گيرد؟ مى گوئيم اساس زندگى بشر بر آزادى اراده است.

ثالثا: اگر انسان با درایت خود، روزی خویش را از منابع خدادای را در زمین کشف نکند، فقط باید خودش را به خاطر تأمین نشدن روزی اش ملامت کند.

اگرچه در آیات قرآن گفته شده که خداوند روزی مردم را گسترده یا تنگ می کند؛ اما باید توجه داشت این مشیت الهی تابع حکمت است نه بی حساب و کتاب. یکی از این حکمتهای مورد اشاره قرآن این است که هرچه کوشش و فداکاری شخص بیشتر باشد روزی اش نیز گسترده تر می گردد و هر کسی که تقوا پیشه کند کارهایش گشایش می یابد و روزی اش تأمین می گردد. روایات نیز فقر را معلول ناتوانی و تنبلی دانسته و عواملی چون خوش زبانی و اخلاق نیک و صله رحم و سحرخیزی و شکر و توجه به خدا را سبب گشایش روزی می داند.