ایشان می فرمایند: «انسان با ايمان، صبح و شام بر او نمى گذرد؛ مگر اينكه نزد خويش متّهم است. پيوسته از خود عيب مى گيرد [و خود را نقد مى كند] و براى خود طالب تكامل و فزونى است»؛ چون يكى از موانع راه تكامل انسان، حُبّ ذات است كه عيوبش را در نظرش زيبا و ضعفها را نقاط قوّت نشان مى دهد؛ بنابراين اگر كسى بخواهد راه كمال را بپويد بايد نسبت به خويشتن بدبين باشد و همواره در برابر صفات و اعمالش بر كرسى نقد بنشيند تا پرده هاى حُبّ ذات را كنار زند و واقعيت خويش را آن گونه كه هست ببيند.

از مجموع روايات وارده در این زمینه استفاده مى شود كه در محيط هاى نسبتاً سالم، اصل را بايد بر حسن ظن، و در محيط هاى فاسد، بر سوء ظن گذارد و جانب احتياط را از دست نداد. البته اين استثناء نباید بهانه ای شود که بگويند زمانه فاسد شده و حسن ظن غلط است. حتى در آن زمان هم بايد افراد را گروه بندى كرد و افراد «ظاهر الصّلاح» كه در صف خوبان قرار دارند، نبايد مورد سوء ظن واقع شوند. در مسايل امنيتى و اطلاعاتى و همچنین تعامل با دشمنان، نیز نمى توان با خوشبينى حركت كرد و لازم است کاملا محتاط بود.

عامل اساسي سوء ظن به خداوند را بايد در «ضعف ايمان» جستجو کرد. عدم ايمان به خداوند، و ضعف باورها نسبت به علم، قدرت، و ساير صفات پروردگار، انسان را به سوء ظن نسبت به وعده هاي الهی كشانیده، و راه هاى سعادت و نجات را به روى انسان مى بندد.

سوء ظن را می توان به سه گونه تقسيم كرد: الف) سوء ظن حرام؛ سوء ظنى كه آثارش در سخن و رفتار پيدا مى شود. ب) سوء ظنى كه اثر ظاهرى ندارد و احتمال دارد اين سوء ظن حرام باشد. ج) سوء ظنی كه هيچ اثر خارجى بر آن مترتب نمى شود و به كلى از اختيار انسان بيرون است، و با هيچ شیوه ای از بین نمى رود؛ چنين سوء ظنى مشمول تكاليف شرع نيست.

بسيارى از سوء ظن هاى غير اختيارى، يا در ابتدا مقدمات اختيارى دارد يا در ادامه راه؛ مثلا همنشينى با افراد فاسد مو جب سوء ظن به نیکوکاران می شود، بنابراين بر انسان لازم است از همنشينى با بدان بپرهيزد تا حالت سوء ظنش برطرف گردد، و اين يك امر اختيارى است. و اگر بدون مقدمات اختيارى چنين گمانى براى انسان پيدا شد، باید احتمالات صحيح را مد نظر قرار دهد تا سوء ظنش برطرف شود. رسول خدا(ص) مى فرماید: «براى [توجيه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو كن و اگر عذرى نيافتى باز هم كوشش كن عذرى بيابى».

نخستين شیوه در درمان سوء ظن، انديشه در پيامدهای شوم آن است. سوء ظن اعتماد جامعه را از بين برده و آرامش آن را بر هم مى زند و سبب ظلم انسان ها در حق يکديگر می شود. علاوه بر این باید عوامل موثر در ایجاد آن را نیز از بین برد، مانند: دوری از افراد و محيط هاى فاسد، از بین بردن حسد، کینه توزی و ... همچنین می توان با توجيه صحيح اعمال دیگران، پرهيز از تجسس در زندگی خصوصی افراد، بی اعتنايی به بدگمانی و توجه به مجازات هاى الهى و آثار سوء معنوى اين رذيله اخلاقى، آن را در وجود خود از بین برد.

معصومين(ع)، در روايات بسياری از سوء ظن به خداوند نکوهش کرده اند. امام باقر(ع) می فرماید: «به خدا سوگند، خدا مؤمنى را بعد از استغفار و توبه، عذاب نمى كند مگر به خاطر سوء ظن به خدا و نا امیدی از او و بد اخلاقی و غیبت». امام علی(ع) می فرماید: «کسی که خدا را بشناسد و به او حسن ظن نداشته باشد به او ايمان نياورده». و نیز می فرماید: «ترس، حرص و بخل، غريزه هایى هستند كه تمام آنها در سوء ظن به خداوند جمعند». به يقين كسى كه به خدا ايمان داشته باشد ترسى از دشمنان خدا ندارد، و دلیلی برای حرص و بخل نمی یابد.

سوء ظن آثار زيان باری در جوامع بشری دارد؛ ازجمله: با گسترش آن، مهمترين شالوده زندگی اجتماعی یعنی «اعتماد» از بین می رود. سوء ظن آرامش فرد و جامعه را بر هم می زند. افزون بر اين، در موارد بسيارى، سوء ظن  حادثه مى آفريند، به ویژه زمانی كه افراد، به نواميس خود سوء ظنّ پيدا می كنند. این رذیله اخلاقی در واقع يك ظلم آشكار است، چرا كه افراد بى گناه را هدف انواع تهمت ها قرار مى دهد. همچنین، موجب از دست دادن دوستان مى شود. از سويی چون تفكری انحرافى است، تدريجاً در ساير افكار انسانى نيز اثر مى گذارد، و او را از رسيدن به واقعيت باز مى دارد.

سوء ظن به وعده هاى الهى سبب فساد عبادت مى گردد، چرا كه روح اخلاص را در انسان مى ميراند. علاوه بر اين كه سوء ظن به وعده هاى الهى، انسان را در برابر حوادث سخت، سست و ناتوان مى كند. همچنین او را از عنايات الهى محروم مى كند؛ چرا که خداوند با هر كس مطابق حسن ظن و سوء ظن او رفتار مى نمايد. «لقمان حكيم» به فرزندش مى گفت: «فرزندم نسبت به خدا حسن ظن داشته باش، سپس از مردم سؤال كن كيست كه نسبت به خدا گمان نيك داشته باشد و خداوند مطابق آن با او رفتار نكند؟».

سوء ظن سرچشمه های متعددی دارد، مانند: آلودگى درون و برون: افرادى كه خود آلوده اند، ديگران را همچون خود آلوده مى پندارند. همچنين همنشينی با بدان و زندگی در محيط های آلوده، سبب ایجاد سوء ظن می شود. امام علی(ع) می فرمايند: «همنشينى با بدان سبب بدگمانى به نيكان مى شود». حسد، كينه توزى، تكبر، غرور و عقده حقارت از دیگر عوامل سوء ظن می باشد، که موجب می شود ديگران را، افرادی حقير، پست، آلوده و گنهكار حساب كند، تا آرامش كاذبى براى خويش فراهم نماید.