آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

سوء ظن را می توان به سه گونه تقسيم كرد: الف) سوء ظن حرام؛ سوء ظنى كه آثارش در سخن و رفتار پيدا مى شود. ب) سوء ظنى كه اثر ظاهرى ندارد و احتمال دارد اين سوء ظن حرام باشد. ج) سوء ظنی كه هيچ اثر خارجى بر آن مترتب نمى شود و به كلى از اختيار انسان بيرون است، و با هيچ شیوه ای از بین نمى رود؛ چنين سوء ظنى مشمول تكاليف شرع نيست.

براى پاسخ اين سؤال دو راه را مى توان پيمود:
1ـ نخست اين كه: اين بدگمانى كه در فكر انسان پيدا شده به تنهائى مشمول مجازاتها و نكوهش ها نيست، بلكه اگر در مرحله عمل ظاهر نشود، و انسان ترتيب اثرى بر آن ندهد، یعنی سخنى نگويد، و كارى كه دلالت بر بدگمانى دارد را انجام ندهد، نه جاى نكوهش دارد و نه كيفر. از این رو بعضى از بزرگان علم اخلاق، چنين گفته اند: «وَ اَمّا الْخَواطِرُ وَ حَدِيْثُ النَّفْسِ فَهُوَ مَعْفُوٌّ عَنْهُ...وَ لكِنَّ الْمَنْهِىَّ عَنْهُ اَنْ تَظُنَّ، وَ الظَّنُّ عِبارَةٌ عَمّا تَرْكَنُ اِلَيْهِ النَّفْسُ، وَ تَمِيْلُ اِلَيْهِ الْقَلْبُ»(1)؛ (آنچه به خاطر، خطور مى كند و انسان با خودش مى گويد، مورد عفو واقع شده...آنچه از آن نهى شده اين است كه: گمان [بد] ببرى، و گمان آن است كه فكر تو به آن اعتماد كند، و قلب به آن مايل شود [و طبعاً در عمل ظاهر گردد]).
كوتاه سخن اين كه، سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تكليف نيست چون از اختيار بيرون است، ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همين دليل، در بعضى از روايات مى خوانيم: «سه چيز است كه هيچ كس از آن بركنار نمى ماند، يكى از آنها گمان بد است» سپس می فرماید: «وَ اِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»(2)؛ (هنگامى كه گمان بدى بردى ترتيب اثر به آن مده).
2ـ ديگر اينكه: بسيارى از سوء ظن هاى غير اختيارى، يا در ابتدا مقدمات اختيارى دارد يا در ادامه راه، از این رو، افرادى كه با اشخاص بد همنشينى مى كنند به نيكان سوء ظن پيدا می کنند، بنابراين بر آنها لازم است از همنشينى با بدان بپرهيزند تا حالت سوء ظن آنان بر طرف گردد، و اين يك امر اختيارى است. و اگر بدون مقدمات اختيارى چنين گمانى براى انسان پيدا شد انسان باید درباره آن بينديشد، و احتمالات صحيح را مد نظر قرار دهد. مثلا بگويد: اين زن ناشناس كه با فلان كس است شايد خواهر او يا فرزند خواهر، يا فرزند برادر، يا همسر او است، و ممكن است من آنها را نشناسم، بى شك انديشه در اين احتمالات صحيح، سبب سستی سوء ظن گردیده و يا به كلى برطرف می شود. به همين دليل، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در حديثى می فرمایند: «اُطْلُبْ لاِخِيْكَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتمِسْ لَهُ عُذْراً»(3)؛ (براى برادر مسلمانت [جهت توجيه اعمالش] عذرى جستجو كن و اگر عذرى نيافتى باز هم كوشش كن عذرى بيابى). اميرمؤمنان على(عليه السلام) در حديثي مي فرمايد: «كار برادرت را به بهترين صورت حمل كن... و به سخنى كه از برادرت شنيده مى شود، گمان بد مبر، در حالى كه مى توانى محمل صحيحى براى آن پيدا كنى».
به اين ترتيب مى توان در یک نگاه سوء ظن را به سه گونه تقسيم نمود:
1ـ سوء ظنى كه آثارش در سخن و رفتار پيدا مى شود. اين سوء ظن حرام است.
2ـ سوء ظنى كه اثر ظاهرى ندارد، ولى با تفكر و انديشه و از بين بردن مقدمات خارجى، زوال مى پذيرد؛ اين گونه سوء ظن احتمال دارد مشمول ادله حرمت باشد.
3ـ سوء ظنى كه هيچ اثر خارجى بر آن مترتب نمى شود و به كلى از اختيار انسان بيرون است، و با هيچ شیوه ای از بین نمى رود؛ چنين سوء ظنى مشمول تكاليف شرع نيست، مادامی که بواسطه آن، در انسان اثرى نداشته باشد.
قرآن مجيد در آيه 36 سوره اسراء مى فرماید: «وَ لاتَقْفُ ما لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ اِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ كُلُّ اُولئِكَ كانَ عَنْهُ مَسْئُولا»؛ (از آنچه به آن آگاهى ندارى، پیروى مکن؛ چرا که گوش و چشم و دل، همه مسؤولند).(4)