آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

سوء ظن آثار زيان باری در جوامع بشری دارد؛ ازجمله: با گسترش آن، مهمترين شالوده زندگی اجتماعی یعنی «اعتماد» از بین می رود. سوء ظن آرامش فرد و جامعه را بر هم می زند. افزون بر اين، در موارد بسيارى، سوء ظن  حادثه مى آفريند، به ویژه زمانی كه افراد، به نواميس خود سوء ظنّ پيدا می كنند. این رذیله اخلاقی در واقع يك ظلم آشكار است، چرا كه افراد بى گناه را هدف انواع تهمت ها قرار مى دهد. همچنین، موجب از دست دادن دوستان مى شود. از سويی چون تفكری انحرافى است، تدريجاً در ساير افكار انسانى نيز اثر مى گذارد، و او را از رسيدن به واقعيت باز مى دارد.

گسترش دامنه سوء ظن در جوامع بشرى، آثار بسيار زيانبار و نامطلوبى دارد كه به طور اجمال بر كسى پوشيده نيست، ولى در توضيح آن، جهات ذيل قابل توجه است:
الف) با گسترش سوء ظن، مهمترين سرمايه جامعه یعنی «اعتماد» از بین می رود، كه در روایات نيز به آن اشاره شده است، از جمله اين كه مى فرمايد: «بدترين مردم كسى است كه به خاطر سوء ظن به هيچ كس اعتماد ندارد، و به خاطر اعمال بدش كسى به او اعتماد نمى كند». در جامعه اى كه بى اعتمادى حكم فرما است، همدلى، همكارى و تعاون وجود ندارد و آثار و بركات زندگى دسته جمعى از بین مى رود. امام على(عليه السلام) در حديثى می فرمایند: «مَنْ سائَتْ ظُنُونُه اِعْتَقَدَ الْخِيانَةَ بِمَنْ لا يَخُونُه»(1)؛ (كسى كه بدگمان باشد نسبت به كسى كه به او خيانتى نكرده بدبين مى شود و او را خائن مى پندارد).
ب) سوء ظن آرامش جامعه را بر هم مى زند، همان گونه كه آرامش روحی فرد را بر هم مى زند، این شخص گاه با وحشت از دیگران، تصور مى كند كه همه بر ضد او گام بر مى دارند و دائماً بايد حالت دفاعى به خود بگيرد.
ج) افزون بر اين، در موارد بسيارى، به دنبال سوء ظن خود حركت کرده و حادثه مى آفريند، و حتی گاه به خون ريزى نیز منتهى مى شود. مخصوصاً در مواردى كه افراد، به نواميس خود سوء ظنّ پيدا می كنند، يا گمان می كنند ديگران در پى اموال يا نواميس آنها هستند، به گونه اى كه مى توان گفت عامل اصلى بسيارى از پرونده هاى جنايى، سوء ظن هاى بيجا است كه بى گناهان را هدف گيرى كرده است. حضرت على(عليه السلام) در این رابطه می فرمایند: «سُوءُالظَّنِّ يُفْسِدُ الاْمُورَ وَ يَبْعَثُ عَلَى الشُّروُرِ»(2)؛ (سوء ظن كارها را به فساد مى كشد و مردم را به انواع بدى ها وادار مى كند). و از آن مهمتر، در مواردی که بر اثر سوء ظن مرتكب جنايات مى شوند، در بسیاری از موارد، زمانى به اشتباه خود پی می برند كه كار از كار گذشته، به همين دليل احساس گناهكارى شديدى به آنها دست مى دهد كه گاه آنها را تا سر حد جنون مى كشاند.
به عنوان نمونه يكى از پزشكان اعصاب و روان، به هنگام بازديد از تيمارستانى به فرد مجنونى برخورد كرد كه مرتب كلمه دستمال را تكرار مى كرد، هنگامى كه ماجرا را پيگيرى نمود به كه عامل جنون پی برد، او روزى در كيف همسرش دستمالى را مى بيند كه محتوى ادكلن و بعضى از هداياى مناسب مردان است، بلافاصله نسبت به همسرش بدبين مى شود كه با مرد بيگانه اى ارتباط دارد، و بدون تحقيق بيشتر همسر خود را بر اثر خشم زياد به قتل مى رساند، بعد كه دستمال را باز مى كند كاغذى در آن مى بيند كه روى آن نوشته است اين هديه را براى سال روز تولد شوهرم گرفته ام، ناگهان شوك شديدى به او دست مى دهد و ديوانه مى شود و مرتب به ياد آن دستمال مى افتد.
د) سوء ظن در واقع يك ظلم آشكار است، چرا كه افراد بى گناه را در منطقه فكر خود هدف انواع تيرهاى تهمت قرار مى دهد، و اگر آثار عملى بر آن بار كند، مرتكب ظلم هاى بيشتر مى شود. امام علی(علیه السلام) می فرمایند: «بدگمانى بدترين ظلم ها است».
هـ) سوء ظن سبب مى شود كه انسان به سرعت دوستان خود را از دست بدهد، حتى نزديكانش او را تنها بگذارند، و اين وحشتناك ترين غربت است. چرا كه هيچ انسان با شخصيتى حاضر نمى شود با كسى معاشرت كند كه اعمال نيك او را با بدگمانى تفسير كند و او را به هر كار خلافى متهم سازد. اميرمؤمنان على(عليه السلام) در این رابطه مى فرمایند: «كسى كه سوء ظن بر او غالب شود، راه صلح و صفا را در بین او و دوستانش مى بندد».
و) در پاره اى از روايات آمده است كه سوء ظن، عبادت انسان را فاسد مى كند و پشت او را از بار گناه سنگين مى نمايد. اگر منظور از سوء ظن در اين روايت، سوء ظن به پروردگار باشد علت فساد عبادت روشن است. و اگر نسبت به مردم باشد (همان گونه كه ذيل روايت گواهى مى دهد) به خاطر آن است كه در موارد بسيارى، به دنبال سوء ظن انسان مرتكب تجسّس، و به دنبال تجسّس مرتكب غيبت و گاه تهمت مى شود، و مى دانيم غيبت و تهمت يكى از اسباب عدم قبولى عبادت است.
ز) سوء ظن چون يك تفكر انحرافى است، تدريجاً در ساير افكار انسانى نيز اثر مى گذارد، و تحليل هاى او نيز از حوادث نادرست مى شود، و از رسيدن به واقعيت ها كه زمينه پيشرفت و موفقيت است باز مى ماند. اميرمؤمنان على(عليه السلام) در حديثى چنين می فرمایند: «مَنْ ساءَ ظَنُّهُ ساءَ وَهْمُه»(3)؛ (كسى كه سوء ظن داشته باشد تفكر او خراب مى شود).(4)