آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

بسيارى از سوء ظن هاى غير اختيارى، يا در ابتدا مقدمات اختيارى دارد يا در ادامه راه؛ مثلا همنشينى با افراد فاسد مو جب سوء ظن به نیکوکاران می شود، بنابراين بر انسان لازم است از همنشينى با بدان بپرهيزد تا حالت سوء ظنش برطرف گردد، و اين يك امر اختيارى است. و اگر بدون مقدمات اختيارى چنين گمانى براى انسان پيدا شد، باید احتمالات صحيح را مد نظر قرار دهد تا سوء ظنش برطرف شود. رسول خدا(ص) مى فرماید: «براى [توجيه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو كن و اگر عذرى نيافتى باز هم كوشش كن عذرى بيابى».

پرسش مهم اين است كه اصولا سوء ظن يك امر اختيارى است يا غير اختيارى؟ اگر انسان با مشاهده صحنه اى، بى اختيار گمان بدى درباره شخص يا اشخاص مى برد، آيا اين قابل نكوهش است؟ و ممكن است در دائره تكليف قرار گيرد، با اين كه همه مقدمات آن غير اختيارى بوده؟ و چگونه ممكن است آن همه مذمت و كيفر به يك امر غير اختيارى تعلق گيرد؟
براى پاسخ اين سؤال دو راه را مى توان پيمود:
1ـ نخست اين كه: اين بدگمانى كه در فكر انسان پيدا شده به تنهایى مشمول مجازاتها و نكوهش ها نيست، بلكه اگر در مرحله عمل ظاهر نشود، و انسان ترتيب اثرى بر آن ندهد، یعنی سخنى نگويد، و كارى كه دلالت بر بدگمانى دارد را انجام ندهد، نه جاى نكوهش دارد و نه كيفر. از این رو بعضى از بزرگان علم اخلاق می گویند: «وَ اَمّا الْخَواطِرُ وَ حَدِيْثُ النَّفْسِ فَهُوَ مَعْفُوٌّ عَنْهُ...وَ لكِنَّ الْمَنْهِىَّ عَنْهُ اَنْ تَظُنَّ، وَ الظَّنُّ عِبارَةٌ عَمّا تَرْكَنُ اِلَيْهِ النَّفْسُ، وَ تَمِيْلُ اِلَيْهِ الْقَلْبُ»(1)؛ (آنچه به خاطر، خطور مى كند و انسان با خودش مى گويد، مورد عفو واقع شده...آنچه از آن نهى شده اين است كه: گمان [بد] ببرى، و گمان آن است كه فكر تو به آن اعتماد كند، و قلب به آن مايل شود [و طبعاً در عمل ظاهر گردد]).
كوتاه سخن اين كه، سوء ظن داراى سه مرحله است: «سوء ظن قلبى»، «سوء ظن زبانى»، «سوء ظن عملى». آنچه در قلب است مشمول تكليف نيست چون از اختيار بيرون است، ولى آنچه در زبان و در عمل است، حرام و ممنوع مى باشد. به همين دليل، در بعضى از روايات مى خوانيم: «سه چيز است كه هيچكس از آن بركنار نمى ماند، يكى از آنها گمان بد است» سپس فرمود: «وَ اِذا ظَنَنْتَ فَلا تَحَقَّقْ»(2)؛ (هنگامى كه گمان بدى بردى ترتيب اثر به آن مده).
2ـ ديگر اينكه: بسيارى از سوء ظن هاى غير اختيارى، يا در ابتدا مقدمات اختيارى دارد يا در ادامه راه، افرادى كه با اشخاص بد همنشينى مى كنند، به نیکان سوء ظن پيدا می کنند، بنابراين بر آنها لازم است از همنشينى با بدان بپرهيزند تا حالت سوء ظن آنان برطرف گردد، و اين يك امر اختيارى است. و اگر بدون مقدمات اختيارى چنين گمانى براى انسان پيدا شد، باید درباره آن بينديشد، و احتمالات صحيح را مد نظر قرار دهد. مثلا بگويد: اين زن ناشناس كه با فلان كس است شايد خواهر او يا فرزند خواهر، يا فرزند برادر، يا همسر او است، و ممكن است من آنها را نشناسم، بى شك انديشه در اين احتمالات صحيح، سبب مى شود كه سوء ظن سست گردد يا به كلى برطرف شود. به همين دليل حديثى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)مى خوانيم: «اُطْلُبْ لاِخِيْكَ عُذْراً فَاِنْ لَمْ تَجِدْ لَهُ عُذْراً فَالْتمِسْ لَهُ عُذْراً»(3)؛ (براى [توجيه اعمال] برادر مسلمانت عذرى جستجو كن و اگر عذرى نيافتى باز هم كوشش كن عذرى بيابى).(4)