ایشان در این خطبه می فرماید: «نه اوامر من که سبب خشنودی است شما را راضی می کند و نه آنچه باعث خشم من است بر ترک آن اتفاق می کنید». در واقع بیانات امام(ع) تأكيد مي كند که شما همواره در وادی تفرقه و تشتّت گام برمی دارید و چیزی سبب وحدت شما نمی شود. نه گوش به اوامر من مى دهيد و نه توجّهى به نواهى من داريد و در هیچ چیز اجتماع نمی کنید، چه موافق میلتان باشد، چه مخالف آن.

امام علي(ع) در خطبه 180 «نهج البلاغه» ميان اصحاب نافرمانش و اصحاب «معاويه» مقايسه كرده مى فرمايد: «آيا شگفت آور نيست كه معاويه، جفاكاران اوباش را دعوت مى كند و آنها بدون انتظارِ بخشش، متابعتش مى كنند؛ ولى من شما را كه بازماندگان اسلام و بقاياى انسان هاى با ارزشيد دعوت مى كنم و عطايايى به شما مى بخشم با اين حال، از گِرد من پراكنده مى شويد و راه مخالفت با من را پيش مى گيريد؟!». تفاوت دو اصحاب اين بود كه: معاويه سران قبايل را تطميع مي كرد و آنها افراد قبيله را با خود همراه مي كردند اما امام(ع) با همه به عدالت رفتار مي كرد.

امام علي(ع) که به خاطر فریب خوردن مردم عراق از لشكر معاويه در جنگ «صفین»، دل پرخونى از آنان داشت، در كلامي كوتاه و پر معنا آنان را مورد نكوهش شديد قرار داده، فرمودند: «امّا بعد اى مردم عراق! شما به زن باردارى مى مانيد كه در آخرين روزهاى دوران حملش، جنين خود را ساقط كند و با اين حال قيّم و سرپرستش نيز بميرد و بيوه گى او به طول انجامد [سپس از دنيا برود] و ميراثش را دورترين بستگانش ببرند [چرا كه نتوانست فرزند سالمى به دنيا آورد]».

امام علی(ع) در پاسخ به سخنان زشت مردم عراق درباره خودش مى فرمايد: «به من خبر رسيده [بعضى از شما] مى گوييد: على خلاف مى گويد. خدا شما را بكشد! به چه كسى دروغ بسته ام؟ آيا به خداوند؟ حال آن كه نخستين مؤمن به او بوده ام يا به پيامبرش؟» امام(ع) در جاي ديگر مي فرمايد: «مادر آن گوينده به عزايش بنشيند، اگر آنها ظرفيت مى داشتند، اينها پيمانه اى بود [از علوم و دانشها و معارف والا] كه رايگان در اختيارشان قرار مى گرفت و به زودى خبر آن را خواهيد دانست!».

به تجربه تاریخ ثابت شده افرادی که از پذیرش حق، سرباز زدند، سرانجام با خوارى و ذلّت، باطل را پذيرا شدند و نمونه روشن آن، مردم عراق در عصر امام علي(ع) بودند كه رهبري پيشواي عادلي همچون امام علي(ع) را نپذيرفتند و هر روز با بهانه اى از اطاعت او سرباز زدند لذا بعد از مدتی حاکمان بی رحمی مانند حجّاج بر آنها مسلط شدند که به گفته مورخان تعداد کسانی كه به وسیله شكنجه هاى دژخيمان او كشته شدند، 120 هزار نفر بود.

امام علي(ع) در خطبه 180 «نهج البلاغه»، براي سرزنش اصحاب نافرمانش می فرماید: «اى گروهى كه هرگاه فرمان دادم اطاعت نكرديد و هر زمان دعوتتان نمودم اجابت ننموديد؛ هر وقت به شما مهلت داده شود، در بيهودگى فرو مى رويد، و اگر با شما بجنگند ضعف نشان مى دهيد؛ هرگاه مردم، اطرافِ پيشوايى گرد آيند طعنه مى زنيد و اگر شما را براى حل مشكلى بياورند عقب نشينى مى كنيد، دشمنتان بى پدر باد! منتظر چه نشسته ايد؟! ... شما مردم عجيبى هستيد! آيا دينى نداريد كه شما را گرد آورد؟ و يا غيرتى كه به سوى دشمن بسيج كند؟!».

امام علی(ع) در توصیف روحیات مردم کوفه آنها را با این تعابیر خطاب می کند: مردمانی در ظاهر متحد و در فکر و عقیده پریشان، پرادعا و سست عمل، در سخن رجزخوان و در عمل فراری از پیکار، مردمانی که وقتی با دعوت و فراخوانی، یا با زور به میدان جنگ آورده می شوند قابل اعتماد و آرامش نیستند. مردمان سست عنصری که با توسل به بهانه های مختلف در انجام وظایف شان تعلل می ورزند و مانند بدهکارانی که با طلبکار خود مواجه اند. خواستار تمدید مهلت وقت انجام وظایف شان هستند.  

کوفه برخلاف شام، متشکل از اجتماع گروه های فراوان از اقوام مختلف و به عنوان شهری جدید التأسیس و بدون پشتوانه تاریخی بود و این اختلاف ها موجب درگیری های داخلی می شد. از سویی بسیاری از منافقان برای تفرقه افکنی در شهر حضور داشتند و روحیه سپاهیان کوفه را تضعیف می کردند. از سوی دیگر ثروت پدید آمده از فتوحات اسلامی خوی رفاه طلبی و عافیت جویی را در میان مردمان این شهر ایجاد کرده بود. همه این دلایل موجب بهانه جویی آنها در امر جهاد و شانه خالی کردن از این فریضه می شد.

معاویه به بعضى از مناطق عراق حملات ایذایى داشت تا روحیه مردم را تضعیف کند و امام علی(ع) مردم را به مقابله با او دعوت کرد، ولى متأسّفانه مردم ضعیف عراق پاسخ مثبتى به امام ندادند. امام برای اینکه مشکلاتى را که از این رهگذر حاصل مى شود را متذکر شده و روح خفته آنها را بیدار کند، در خطبه ای فرمودند: «آیا دین ندارید تا غیرت شما را به جوش آورد، وقتی کار از کار بگذرد پشیمانی سودی ندارد و با این سستی شما انتقام خون بى گناهى گرفته نمى شود و هدف مطلوبی حاصل نخواهد شد».

امام علی(ع) خطاب به لشکر کوفه می فرمایند: «شما به شتران بى ساربان مى مانید که هر گاه از یک طرف گردآورى شوند، از سوى دیگر پراکنده مى گردند». اشاره به این که شما اراده اى سست و افکارى متشتّت و پراکنده دارید و مصالح خود را تشخیص نمى دهید و اتحاد نظر در آن ندارید و با نظم و قدرت براى دفع دشمن به پا نمى خیزید.