«عفّت» يكى از پايه هاى مهم علم اخلاق است و عبارت است از: «انقياد قوة شهويه به عقل». بايد آگاه بود كه «عفّت» حدّ وسط است برای شهوت شكم و فرج و حرص و مال و جاه و زينت و غيره؛ زيرا كه «خير الامور اوسطها».

علماء اخلاق، علم اخلاق را در چهار صفت خلاصه نموده اند و زيربناى اخلاق نيك را چهار خُلق قرار داده اند: 1. حكمت. 2. شجاعت. 3. عدالت. 4. عفّت. اين چهار چيز اصول چهارگانه اخلاق نام دارد که مرجع و ريشه تمام اخلاق نيكو هستند.

برخی از کتاب های علم اخلاق عبارتند از: «صفة المؤمن و الفاجر» سكونى؛ «اَلْمانِعاتُ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ» جعفر بن احمد قمى؛ «الآداب» و «مكارم الاخلاق» على بن احمد كوفى؛ «طهارة النّفس» يا «تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق» ابن مِسْكَويه؛ «تنبيه الخاطر و نزهة النّاظر» معروف به مجموعه ورّام؛ «اخلاق ناصرى»، «اوصاف الاشراف» و «آداب المتعلّمين»، خواجه نصير؛ و کتابهای ديگری همچون: ارشاد، مصابيح القلوب، محجّة البيضاء، جامع السّعادات و معراج السّعاده و اخلاق شبّر و ... .

بعضى از بزرگان علم اخلاق در توضيح حقيقت محاسبه، چنين گفته اند كه مانند محاسبه با شريك است كه درباره سرمايه و سود و زيان بينديشد؛ اگر سودى حاصل شده، سهم خود را از شريك بگيرد و تشكّر كند و اگر خسرانى حاصل گشته او را ضامن بشمرد و وادار به جبران در آينده كند. سرمايه مهمّ انسان يعنى عمر كه در اختيار نفس اوست نيز همين گونه است؛ سود آن كارهاى خير، و خسران آن گناهان است؛ و موسم تجارت تمام طول روز، و شريك او در معامله، نفس امّاره است.

بزرگان علم اخلاق معتقدند اخلاص موانع و آفات آشكار و نهان دارد؛ بعضى بسيار قوى و خطرناك و بعضى ضعيفتر است. در روايات اسلامى نیز هشدارهایى درباره آفات اخلاص آمده است؛ از جمله على(ع) مى فرماید: «كَيْفَ يَسْتَطيعُ الاِْخْلاصَ مَنْ يَغْلِبُهُ الْهَوى»؛ (چگونه توانايى بر اخلاص دارد كسى كه هواى نفس بر او غالب است؟). در حديث ديگرى از همان امام بزرگوار مى خوانيم: «قَلِّلِ الاْمالَ تَخْلُصُ لَكَ اْلاَعْمالُ»؛ (آرزوها را كم كن [و دامنه آرزوهاى دور و دراز را جمع نما] تا اعمال تو خالص شود!).

هر علمى اعم از پزشکی، کشاورزی، صنعتی و... كه به نحوى در منفعت فرد يا جامعه اسلامى و بشرى دخيل بوده باشد و جامعه را از وابستگی سیاسی و اقتصادی و ... به دشمنان رهایی بخشد علم نافع است و در كنار علم توحيد و فقه و اخلاق قرار می گیرد.

عرفان و سیر و سلوک در واقع روش نزدیک شدن به خداوند و رسیدن به معرفت خداست و این کار بدون دور شدن از رذائل اخلاقی ممکن نیست؛ بنابر این «علم اخلاق» چون مى تواند به برطرف شدن رذائل اخلاقى كمك كند؛ يكى از پايه هاى عرفان الهى و مقدّمات آن خواهد بود.

فلاسفه و علماى اخلاق چند نظر دارند: 1- اخلاق قابليّت تغيير دارد؛ اگر اخلاق قابل تغيير نباشد نه تنها علم اخلاق بيهوده خواهد بود، بلكه تمام برنامه هاى تربيتى انبياء و كتابهاى آسمانى لغو خواهد شد؛ تعزيرات و تمام مجازات هاى بازدارنده نيز بى معنى خواهد بود. 2- اخلاق قابل تغيير نيست. 3- صفات طبيعى و فطرى قابل تغيير نمى باشد، ولى آن صفاتى كه عوامل خارجى دارد قابل تغيير است. البته قول دوم و سوم فاقد دلیل است.
 

بحثهاى اخلاقى از زمانى كه انسان گام بر روى زمين گذارد آغاز شده، زيرا حضرت آدم(ع) پيامبر خدا بوده، و ساير پيامبران الهى يكى پس از ديگرى به تهذيب نفوس و تكميل اخلاق كه خمير مايه سعادت انسانها است پرداختند. بزرگترين معلّم اخلاق پيامبر اسلام(ص) بود كه با شعار «اِنَّما بُعِثْتُ لاُِ تَمِّـمَ مَكارِمَ الاَْخْلاقِ» مبعوث شد. بعد از ایشان نیز معصومین(ع) بزرگترين معلّمان اخلاق بودند؛ و در مكتب آنها مردان برجسته اى پرورش يافتند.
 

اولین اثر مکتوب و جامع اخلاقی - اسلامی توسط امير مؤمنان على(ع) در نامه معروفشان به امام مجتبى(ع) نگاشته شد که ایشان در آن اساس و ريشه مسائل اخلاقى را تبيين فرمودند. اما جدای از آثار منتشر شده توسط ائمه نخستين كتاب اخلاقی در قرن دوم به نام «صفة المؤمن و الفاجر» توسط اسماعيل بن مهران ابى نصر سكونى تأليف شده است.