آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

برخی از کتاب های علم اخلاق عبارتند از: «صفة المؤمن و الفاجر» سكونى؛ «اَلْمانِعاتُ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ» جعفر بن احمد قمى؛ «الآداب» و «مكارم الاخلاق» على بن احمد كوفى؛ «طهارة النّفس» يا «تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق» ابن مِسْكَويه؛ «تنبيه الخاطر و نزهة النّاظر» معروف به مجموعه ورّام؛ «اخلاق ناصرى»، «اوصاف الاشراف» و «آداب المتعلّمين»، خواجه نصير؛ و کتابهای ديگری همچون: ارشاد، مصابيح القلوب، محجّة البيضاء، جامع السّعادات و معراج السّعاده و اخلاق شبّر و ... .

نخستين كسى كه كتابى به عنوان «علم اخلاق» نوشت اسماعيل بن مهران ابى نصر سكونى بود كه در قرن دوم مى زيست؛ او كتابى به نام «صفة المؤمن و الفاجر» تأليف كرد كه نخستين كتاب شناخته شده اخلاقى در اسلام است. در طول تاريخ اسلام كتابهاى فراوانى در علم اخلاق نوشته شده است كه از آن ميان، كتب زير را مى توان نام برد: 1 ـ در قرن سوم كتاب «اَلْمانِعاتُ مِنْ دُخُولِ الْجَنَّةِ» نوشته جعفر بن احمد قمى كه يكى از علماى بزرگ عصر خود بود را مى توان نام برد. 2 ـ در قرن چهارم كتاب «الآداب» و كتاب «مكارم الاخلاق» را داريم كه نوشته «على بن احمد كوفى» است. 3 ـ كتاب «طهارة النّفس» يا «تهذيب الاخلاق و تطهير الاعراق» نوشته ابن مِسْكَويه متوفّاى قرن پنجم از كتب معروف اين فن است؛ او كتاب ديگرى در علم اخلاق به نام «آداب العرب و الفرس» نيز دارد كه شهرتش در حدّ كتاب بالا نيست. 4 ـ كتاب «تنبيه الخاطر و نزهة النّاظر» كه به عنوان مجموعه ورّام مشهور است يكى ديگر از كتب معروف اخلاقى است كه نوشته «ورّام بن ابى فوارس» يكى از علماى قرن ششم است. 5 ـ در قرن هفتم به آثار معروف خواجه نصير طوسى، كتاب «اخلاق ناصرى» و «اوصاف الاشراف» و «آداب المتعلّمين» برخورد مى كنيم كه هر كدام نمونه بارزى از كتب تصنيف شده در اين علم در آن قرن است. 6 ـ در قرون ديگر نيز كتابهايى مانند «ارشاد ديلمى»، «مصابيح القلوب» سبزوارى، «مكارم الاخلاق» حسن بن امين الدّين، و «الآداب الدّينيّه» امين الدّين طبرسى، و «محجّة البيضاء» فيض كاشانى كه اثر بسيار بزرگى در اين علم است، و «جامع السّعادات» و «معراج السّعاده» و كتاب «اخلاق شبّر» و كتابهاى فراوان ديگر.(1) مرحوم علاّمه تهرانى نام دهها كتاب را كه در زمينه علم اخلاق نگاشته شده است در اثر معروف خود «الذّريعه» بيان نموده است.(2) اين نكته نيز حائز اهمّيّت است كه بسيارى از كتب اخلاقى به عنوان كتب سير و سلوك، و بعضى تحت عنوان كتب عرفانى انتشار يافته است، و نيز بعضى از كتابها فصل يا فصول مهمّى را به علم اخلاق تخصيص داده بى آن كه منحصر به آن باشد كه نمونه روشن آن كتاب بحار الانوار و اصول كافى است كه بخشهاى زيادى از آن در زمينه مسائل اخلاقى مى باشد و از بهترين سرمايه ها براى اين علم محسوب مى شود.(3)