مردمى كه از نظر فكرى در سطح پايين قرار دارند هميشه مركب هاى راهوارى براى مستكبران محسوب مى شوند و از آنجا كه بت پرستى بر پرستش موهومات بنا شده، عامل مؤثّرى براى تحميق توده ها است. شرك، عامل پراكندگى است و «اختلاف بیانداز و حکومت کن» از قديمى ترين ابزار استثمار است. مستكبران همواره خواهان اين هستند كه مردم در برابر آنها همچون خدا تواضع كنند و فرمانشان را به عنوان فرمان مقدّس بپذيرند. مردمى كه در برابر سنگ و چوب سجده مى كنند، براى پذيرش خدايان انسانى آمادگى بيشترى دارند.

انسان نخستين بار با جهان محسوس آشنا مى شود. بنابراين جاى تعجّب نيست كه بت پرستى مذهب اقوام عقب افتاده باشد. زيرا از يك سو از درون فطرتشان فرياد خداپرستى بلند است و جاذبه هاى خداشناسى آنها را به سوى خدا دعوت مى كند، و از سوى ديگر چون مقهور جهان حسّ و مادّه اند و شناخت خدايى كه مجرد از زمان و مكان و مادّه باشد براى آنها مشكل است، گام در جاده بت پرستى مى گذارند و روح تشنه خود را با خدايان خيالى به طور كاذب سيرآب مى كنند.

اگر مدير و مدبّر و خالق و حاكم و متصرّف در جهان متعدّد باشد جهان نظم نخواهد داشت. اين تعدّد خدايان جهان هستى را گرفتار ناموزونى و فساد و تباهى مى كند و به ويرانى مى كشاند؛ چرا كه هر كدام از آنها مى خواهد نظمى در جهان مطابق مشيّت و اراده خود ايجاد كند. از این رو خداوند می فرماید: «که اگر چنین مى شد، هر یک از خدایان مخلوقات خود را تحت تدبیر خود مى برد».

مشركان می پنداشتند: ذات خدا بالاتر از آن است كه عقل ما به او راه يابد، و منزه تر از آن است كه ما مستقيماً او را مورد عبادت قرار دهيم؛ بنابراين بايد به كسانى روى آوريم كه ربوبيت و تدبير اين عالم، از سوى خداوند بر عهده آنها گذارده شده و آنها را واسطه ميان خود و او قرار دهيم. آنها همان فرشتگان و جنّ، و به طور كلى موجودات مقدس عالم اند كه بايد، آنها را به عنوان ارباب و خدايان پرستش كنيم تا ما را به خدا نزديك كنند. از آنجا كه دسترسى به اينها نداريم تمثالی براى آنها مى سازيم، و آنان را پرستش مى كنيم!

اگر براى جهان دو مبدأ فرض كنيم؛ يا از جميع جهات يكسان اند كه در اين صورت يكى مى شوند، يا از تمام جهات مختلف و متباين اند كه در اين صورت خلقت و تدبير آنها در دو نقطه مقابل قرار خواهد گرفت و اگر در پاره اى از جهات شبيه، و در پاره اى از جهات متفاوت باشند همان تفاوت و امتياز در فعل آنها اثر مى گذارد؛ چرا كه فعل بازتاب وجود فاعل و سايه هستى او است.

خداوند در سوره انبياء آیه 25 مى فرمايد: «ما پيش از تو هيچ پيامبرى را نفرستاديم مگر اين كه به او وحى كرديم كه: هيچ معبودى جز من نيست؛ پس فقط مرا پرستش كنيد». یعنی تمام انبياء مردم را به خداى يگانه دعوت مى كردند. اگر پیامبران از طرف خدایان متعدد بودند باید هر کدام به چیزی دعوت می کردند. امّا از آنجا که خدایان متعدّد وجود ندارند پیامبران با اندیشه متفاوت نیامده اند. اگر بودند پیامبران خود را می فرستادند چرا که شایسته خدایان نیست که آفریده های خود را از فیض خود محروم دارند.

مشرکان گفتند: اى محمّد تو از آئین ما پیروى کن، ما از آئین تو پیروى مى کنیم ... . پیغمبر(ص) فرمود من چیزى را همتاى او قرار نمی دهم. گفتند: لااقل خدایان ما را لمس کن تا تو را تصدیق کنیم. پیامبر(ص) فرمود: من منتظر فرمان پروردگارم هستم. در این هنگام این سوره نازل شد و آنها کاملا مأیوس شدند.

شأن نزولهای مختلفی بیان شده است؛ از جمله: 1- قریش به پیامبر(ص) گفتند: ما به تو اجازه نمى دهیم دست به حجر الاسود بگذارى تا با دیده احترام به خدایان ما بنگرى . پیامبر(ص) گفت مانعى ندارد نگاهى به سوى آنها بیفکنم تا بگذارند استلام حجر الاسود کنم. آیات فوق نازل شد و از این کار نهی کرد.2- قریش به پیامبر(ص) پیشنهاد کرد: دست از ناسزاگوئى به خدایان ما بردار و ... تا به سخنانت گوش فرا دهیم. پیامبر(ص) به امید این که آنها مسلمان شوند، در فکر بود که خواسته آنان را بپذیرد که این آیات او را برحذر داشت.

آیات 1 تا 3 سوره احزاب در مورد ابوسفیان و بعضى دیگر از سران شرک نازل شد، که بعد از جنگ احد از پیامبر(ص) امان گرفته و وارد مدینه شدند، و پیشنهاد کردند: اى محمّد! بیا و از بدگوئى به خدایان ما صرف نظر کن، و بگو آنها براى پرستش کنندگانشان شفاعت مى کنند، تا ما هم از تو دست بر داریم، و هر چه مى خواهى درباره خدایت توصیف کنی آزاد هستى. این پیشنهاد پیامبر(ص) را ناراحت کرد و دستور داد آنها را از مدینه بیرون کنند، آیات فوق نازل شد، و به پیامبر(ص) دستور داد: به این گونه پیشنهادها اعتنا نکند.

منظور همان عقيده توحيد در تثليث است كه خداوند را جوهر واحدى در سه ذات اب و ابن و روح القدس دانسته؛ یا اینکه معتقد است هر سه خداست و بر هرکدام از این سه منطبق است. اما ظاهرا علاوه بر اعتقاد به خدايان سه گانه سخن از اين است كه خدا را سومين ذات دانستن و براى او وحدت عددى قائل شدن موجب كفر است، چنانکه در حدیثی از امام علی(ع) به این معنی اشاره شده است.