«برهان نظم» بر دو پايه اصلى قرار گرفته که در اصطلاح منطقی، صغری و کبرای شکل اول را تشکیل می دهند؛ این دو پایه از این قرارند: 1- نظام دقيق و حساب شده‌اى بر عالم هستى حاكم است. 2- هرجا نظام دقيق و حساب شده اى است ممكن نيست زائيده رويدادهاى تصادفى باشد؛ بلكه بايد لزومآ از علم و قدرت سرچشمه گرفته باشد. نتيجه اين كه يك مبدأ علم و قدرت عظيم در ماوراى نظام جهان خلقت بوده و هست.

دانشمندان با مطالعه ساختمان بدن و شیوه زندگی حشرات، به نتایج شگفت انگیزی رسیده اند، این نتایج ما را به مبدأ بزرگ هستى که تمام این شگفتى ها از علم و قدرت بى پایان او سرچشمه گرفته، راهنمایى مى کند. درس هاى توحیدى که از کاوش در زندگی حشرات کوچک مى توان گرفت، از مطالعه در عالم پهناور آسمان ها واضح تر است، زیرا هر اندازه موجود کوچک تر باشد، به همان اندازه، ایجاد شرایط حیات و بقا در آن مشکل تر و پیچیده تر است و احتمال تصادفی بودن آن را به صفر خواهد رساند.

خداوند در سوره الرحمان مى فرماید: خورشید و ماه بر طبق حساب منظمى جریان دارند. اصل وجود خورشید، از بزرگترین نعمت هاست و رشد گیاهان، بارش بارانها، وزش بادها، همه به برکت این موهبت الهى است. ماه نیز علاوه بر روشنایی شبهاى تاریک، جاذبه آن سرچشمه جزر و مد اقیانوسها وعامل بقاء حیات در دریاهاست. همچنین نظام ثابت در حرکت ماه و زمین سبب پیدایش منظم شب و روز، سال و ماه و فصول مختلف می شود. مقدار جرم و جاذبه آنها و فاصله آنها از یکدیگر همه روى حساب است.

اگر براى جهان دو مبدأ فرض كنيم؛ يا از جميع جهات يكسان اند كه در اين صورت يكى مى شوند، يا از تمام جهات مختلف و متباين اند كه در اين صورت خلقت و تدبير آنها در دو نقطه مقابل قرار خواهد گرفت و اگر در پاره اى از جهات شبيه، و در پاره اى از جهات متفاوت باشند همان تفاوت و امتياز در فعل آنها اثر مى گذارد؛ چرا كه فعل بازتاب وجود فاعل و سايه هستى او است.

تنها راه براى پى بردن به نظم در جهان طبیعت، مطالعه و تفکّر در موجودات عالم است و در این مسیر نمی توان تنها به حواس ظاهری اکتفا کرد. نتایج مطالعه میلیون ها دانشمند، اسرار پاره ای از موجودات عالم را برای بشریت آشکار ساخته، و ما باید با نگاه توحیدی، فرآورده هاى علمى آنان را مورد مطالعه و بررسى قرار دهیم.

در آسمان بیشمار ستاره مشاهده می شود که فاصله آن ها را با سال نوری - مقدار فاصله اى که نور در مدّت یکسال طى مى کند، که سرعتی معادل 300 هزار کیلومتر در هر ثانیه است- تعیین می کنند. در هر روز 350 هزار میلیون تن از حجم خورشید به حرارت و انرژى تبدیل مى شود اما شگفت انگیز است که این نقصان فاحش طىّ سالیان طولانی، اثر محسوسى بر نور و حرارت آن نداشته است. با تأمّل در حرکت سیّارات، فاصله آنها، قانون جاذبه عمومى و خلاصه نیروى گریز از مرکز، آیا ممکن است این سازمان عظیم و منظّم، معلول تصادف و اتّفاق باشد.

خداوند در ارتباط با نظم کرات آسمانی می فرماید: «پر برکت و با عظمت است آن خدائى که در آسمان برج هایى قرار داد». بروج در اصل به معنای ظهور است، و برج های آسمانی اشاره به صورت هاى مخصوص فلکى است که خورشید و ماه در هر فصل و هر موقعى از سال در برابر یکى از آنان قرار مى گیرد، و بروج در قرآن به منزلگاه های آسمانی خورشید و ماه اشاره دارد و می خواهد نظم دقیق مسیر خورشید و ماه را بیان کند و این خود، شاهد گویائی بر وجود پروردگار مدبر است.

با توجه به این که نظم در همه جا نشانه علم است و هماهنگی نشانه وحدت است؛ از وجود مظاهر نظم در جهان هستی و هماهنگی جهان آفرینش پی می بریم که مبدأ علم و قدرت یگانه ای، ناظم این جهان است و او کسی جز خداوند نمی تواند باشد.

خداوند در قرآن می فرماید: «جمله «إنّا کُلَّ شَىْء خَلَقْناهُ بِقَدَر»، از اندازه گیری دقیق در همه کائنات خبر می دهد. در واقع هر قدر علم و دانش بشرى پیشرفت مى کند، به این اندازه گیرى دقیق، آشناتر مى شود، این اندازه گیرى دقیق، نه تنها در موجودات ذره بینى، که در کرات عظیم آسمانى نیز حاکم است، که همه این ها نشانه های عظیمی بر وجود خداوند است.

منظور از شهادت خداوند بر یگانگی خود، شهادت عملى و فعلى است نه قولى، یعنى خداوند با پدید آوردن جهان آفرینش که نظام واحدى در آن حکومت مى کند، قوانین آن در همه جا یکسان، و برنامه آن یکى است، عملا نشان داده که آفریدگار و معبود در جهان یکى بینش نیست، و همه از یک منبع سرچشمه مى گیرند، بنابراین ایجاد این نظام واحد، شهادت و گواهى خداست به یگانگى ذاتش.