علت عجز انسان از درک «ذات» پروردگار

چرا انسان ها از درک «ذات» پروردگار عاجز هستند؟

امام علي(ع) در خطبه 155 «نهج البلاغه»، تأكيد مي كند كه معرفت به کُنه و ذات خداوند برای انسان ها امکان ندارد؛ چرا که تمام الفاظی که برای بیان اوصاف وضع شده، مربوط به صفات مخلوقات است که خود، صفاتی محدود و مخلوق هستند. به تعبیر دیگر: ذات خداوند از هر نظر نامحدود است و برای عقل های محدودِ ما قابل درک نیست و الفاظ و افکار ما توان بیان آن را ندارند؛ بلکه ما به آن ذات باعظمت، تنها علم اجمالى داريم و مى توانيم از طريق آثارش به او اشاره كنيم.

اشكال توصیف خداوند با صفات مخلوقین

توصیف خداوند با صفات مخلوقین چه اشکالی دارد؟

به فرموده امام علي(ع) كسى كه خداوند را به صفات مخلوقات وصف كند او را همچون ممكنات، محدود دانسته و كسى كه حدّى براى او قائل شود، به يقين شبيه و مانندى نيز براى او تصوّر مى كند و بنابراين او را در قالب اعداد در مى آورد و كسى كه او را در قالب اعداد در آورد، ازليّت و ابديّت او را انكار نموده است؛ چرا كه اين دو وصف از نامحدود بودن ذات پاك او سرچشمه مى گيرد.

فلسفه مخفي بودن زمان «قيامت»

چرا خداوند زمان «قيامت» را پنهان و مخفی نگاه داشته است؟

خداوند زمان قیامت را مخفی و نامعلوم قرار داد تا مردم هر لحظه در انتظار قیامت بوده و گرفتار غفلت نشوند. همانند مرگ که ناگهانی است و سبب می شود انسان دچار غفلت نگردد، و با توبه هر چه زودتر بار گناهان خود را سبك نمايد. قرأن در این باره به پیامبر(ص) می فرماید: «از تو درباره قيامت مى پرسند كه در چه زمانى واقع مى شود؟ تو را با يادآورى اين سخن چه كار؟! نهايت آن به سوى پروردگار توست».

چگونگی «علم» خداوند به حوادث آينده؟!

از آنجا كه علم خداوند «حضوری» است و حوادث آينده هنوز وجود خارجى پيدا نكرده اند تا در احاطه علم خدا باشند و علم حضورى در مورد معدوم ممكن نيست، علم خداوند به حوادث آینده چگونه است؟

اين اشكال را از سه راه مى توان پاسخ گفت؛ اولا: خداوند هميشه به ذات پاك خود كه علّت همه اشياء است احاطه داشته و دارد، و اين علم اجمالى به همه حوادث و موجودات جهان قبل از ايجاد و بعد از ايجاد است. ثانیا: مفهوم «زمان» نتيجه محدوديّت ديد ماست؛ امّا براى ذاتى كه همه جا حضور دارد، و ازل و ابد را فرا گرفته، ماضى و مضارع و حال بى معنا است، همه حوادث در تمام طول زمان نزد او حاضرند و او به همه حوادث و موجودات عالم، چه در گذشته و چه در حال و آينده احاطه يكسان دارد...

صفات سلبی خداوند از زبان امام علي(ع)

امام علی(علیه السلام) در خطبه 182 «نهج البلاغه» به كدام صفات سلبی خدا اشاره نموده است؟

امام علی(ع) در بیان صفات سلبی خداوند می فرماید: «با فكر و عقل ژرف انديش درك نمى شود و هيچ گاه عطا و بخشش، از دارايى او نمى كاهد، نه با چشم مى بيند [زيرا جسم نيست] و نه در مكانى محدود مى شود [چون محدوديت مكانى، از ويژگى هاى اجسام است]، نه همتا و همسری دارد و نه در آفرينش نياز به وسيله اى دارد، ...». بر اساس سخن امام(ع)، خداوند از همه اين امور منزّه است و اینها همه از نامتناهى بودن ذات پاكش سرچشمه مى گيرند.

اثبات «نامتناهي» بودنِ خداوند

امام علي(علیه السلام) در خطبه 195 نهج البلاغه «نامتناهي» بودنِ خداوند را با چه تعبیراتی اثبات كرده است؟

امام علي(ع) «نامتناهی» بودن خداوند را اين چنين اثبات مي كند: «او نزديك است و در عين حال دور، بلندمرتبه است و در همان حال نزديك، آشكار است و پنهان، پنهان است و آشكار، همه را [در برابر اعمالشان] جزا مى دهد و كسى به او جزا نخواهد داد، در آفرينش مخلوقات نياز به فكر و انديشه نداشته، و به جهت خستگى از كسى كمك نخواسته است». بر اين اساس، وجود خداوند نامتناهی است و كُنه ذاتش از دسترس افكار دور است، و علم بى پايانش او را از فکر و اندیشه بی نیاز می سازد.

عظمت قرآن در آيه 21 سوره «حشر»

خداوند در آیه 21 سوره «حشر» چگونه عظمت قرآن را بیان نموده است؟

خداوند درباره عظمت قرآن می گوید: «اگر نازل مى كرديم اين قرآن را بر كوهى، همانا آن را خاشع و شكافته مى ديدى از خوف و ترس خداوند». يعنى اگر كوه داراى عقل و شعور بود، چنين مى شد، پس بعضى از مردم مثل كفار كه اثرپذير نيستند قلب آنها از سنگ سخت تر است. و در روايات پیامبر(ص) آمده: «فضيلت قرآن بر ديگر كلامها مثل فضيلت خدا بر مخلوقات او است».

بررسی نظريه «منفعت بردن خدا از خلقتش»

آیا مطابق حدیت «کنت کنزا مخفیّا» خداوند از خلقتش منفعتی می برد؟

بعضي ها خيال مي كنند كه خداوند به دليل حديث «كنت كنزا مخفيا» از مخلوقاتش نفع مي برد؛ درحالي كه اين حديث اولا داراي ضعف سندي است و دوما اگر عده اي گنجي پيدا كنند نفع آن به خودشان باز‌ مي گردد. عارفان هم اگر خدا را بشناسند به خودشان سود رسانده اند و به سرمايه عظيمي دست پيدا كرده اند و در اين صورت نفعي به خدا نمي رسانند.

تفاوت «وحدت انسان» و «وحدت خدا»

وحدتی که درباره خداوند به کار می رود با وحدتی که درباره انسان ها به کار می رود چه تفاوتی دارد؟

امام علی(ع) مى فرمايد: «هر چه جز خدا به يگانگى توصيف شود، كم ارزش است». وحدت درباره او حكايت از بى انتها بودن ذات و صفاتش مى كند و به معناى بى نظير بودن و نامحدود بودن است؛ در حالى كه وحدت در مورد مخلوقات، وحدت عددى است و در جايى به كار مي رود كه در برابرش كثرتى باشد و طبعاً چنين وحدتى حكايت از قِلّت مى كند؛ اما وحدت در ذات پاك او، حاكى از وسعتِ بى مانندِ وجود اوست كه همه جا و در هر زمان بوده و هست و در عين حال زمان و مكانى ندارد. وحدتى كه همه جا نشانه كمبود است در آنجا به معناى وسعتِ بى نظير است.

معنای «سمیع» و «بصیر» بودن خداوند

چه تفاوتی بین بینا و شنوا بودن خداوند با دیدن و شنیدن در مخلوقات وجود دارد؟

امام علی(ع) در نهج البلاغه مى فرمايد: «هر شنونده اى غير از خدا از درك صداهاى ضعيف ناتوان و ناشنوا است و صداهاى قوى، گوش او را كر مى كند و آوازهاى دور را نمى شنود». آری انسان تنها قادر به شنيدن صداهايى با طولِ موجِ بين 16 مرتبه در ثانيه تا 20 هزار مرتبه در ثانيه است و كمتر و يا بيشتر از آن را نمي تواند بشنود؛ در مورد بینایی هم ماجرا همینطور است، ولى سميع و بصیر بودن خداوند از طريق ابزار مادّى و جسمانى نيست؛ بلکه گوشه اى از عليم بودن اوست؛ يعنى از تمام صداها و صحنه ها آگاهى دارد و چيزى از او دور و مخفى نيست.

پایگاه اطلاع رسانی دفتر مرجع عالیقدر حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
سامانه پاسخگویی برخط(آنلاین) به سوالات شرعی و اعتقادی مقلدان حضرت آیت الله العظمی مکارم شیرازی
تارنمای پاسخگویی به احکام شرعی و مسائل فقهی
انتشارات امام علی علیه السلام
موسسه دارالإعلام لمدرسة اهل البیت (علیهم السلام)
خبرگزاری دفتر آیت الله العظمی مکارم شیرازی

الإمامُ علىٌّ(عليه السلام)

الدُّنيا أمَد، الآخرةُ أبَدٌ

دنيا تمام شدنى است، آخرت هميشگى است

ميزان الحکمه، جلد 1، ص 54