آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

به فرموده امام علي(ع) كسى كه خداوند را به صفات مخلوقات وصف كند او را همچون ممكنات، محدود دانسته و كسى كه حدّى براى او قائل شود، به يقين شبيه و مانندى نيز براى او تصوّر مى كند و بنابراين او را در قالب اعداد در مى آورد و كسى كه او را در قالب اعداد در آورد، ازليّت و ابديّت او را انكار نموده است؛ چرا كه اين دو وصف از نامحدود بودن ذات پاك او سرچشمه مى گيرد.

امام علي(عليه السلام) در بخشی از خطبه 152 «نهج البلاغه» در توصیف خداوند مى فرمايد: (ذات او قابل وصف نيست؛ چرا كه آن كس كه او را با صفات مخلوقات وصف كند محدودش ساخته و كسى كه براى او حدّى تعيين كند، او را به شمارش درآورده و كسى او را به شمارش درآورد، ازليّتش را انكار كرده و آن كس كه بپرسد: چگونه است؟ وصفش كرده و آن كس كه بگويد: كجاست؟ مكانى براى او قائل شده است)؛ «مَنْ وَصَفَهُ فَقَدْ حَدَّهُ، وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ، وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ، وَ مَنْ قَالَ: «كَيْفَ»، فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ، وَ مَنْ قَالَ: «أَيْنَ»، فَقَدْ حَيَّزَهُ».(1)
توضيح اين سخن اين كه: ما آفريده شدگاني هستيم كه در جهان ممكنات به سر مى بريم و همه چيز را با خود مقايسه مى كنيم و در بسيارى از مواقع، خدا را با صفات ناقص و محدود خود وصف مى كنيم و اوصافى همچون اوصاف ممكنات براى او قائل مى شويم و اين درّه خطرناكِ تشبيه است كه ما را در آيات و روايات از آن بر حذر داشته اند؛ به همين جهت امام(عليه السلام) مى فرمايد: كسى كه او را به اين صفات [صفات مخلوقات] وصف كند او را همچون ممكنات، محدود دانسته و كسى كه حدّى براى او قائل شود، به يقين شبيه و مانندى نيز براى او تصوّر مى كند و بنابراين او را در قالب اعداد در مى آورد و كسى كه او را در قالب اعداد در آورد، ازليّت و ابديّت او را انكار نموده است؛ چرا كه اين دو وصف از نامحدود بودن ذات پاك او سرچشمه مى گيرد.
همچنين كسى كه از چگونگى ذات او سؤال كند، اوصافِ مخلوقات را براى او قائل شده و آن كس كه از مكان يا زمان او بپرسد، او را همچون اجسام در محدوده زمان و مكان فرض كرده است.
از شب و روزم چه مى پرسى كه من با يارِ خويش *** در مكانى زندگى دارم كه صبح و شام نيست!
اوّل و آخر ندارد داستان عاشقى *** كانچه را آغاز نبود همچنين انجام نيست
ممكن است كسانى وصف ياد شده را در قوه سه وصف از اوصاف سلبيّه خداوند بدانند بدین معنی که حدّی برای او تصور نمی شود چون ذات وی نامحدود بوده و در قالب چیزی نمی گنجد، بنابراين با ازلیّت و ابدیّت منافات دارد و نمی تواند همچون اجسام در محدوده زمان و مکان قرار گیرد؛ در واقع «صفات سلبیّه» در مقابل «صفات ثبوتیّه» قرار دارند یعنی صفاتی که ذات خداوند از آنها مبرّی می باشد.(2)