پل صراط گذرگاهى است مخوف، لغزنده، خطرناك، باريك تر از مو، تيزتر از شمشير كه ايستگاه هاى متعددى دارد و در هر موقف از چيزى سؤال مى كنند. توجّه به اين معانى و ايمان به آن بدون شك بازتاب گسترده اى در اعمال انسان و تربيت او خواهد داشت و او را به دقت هر چه بيشتر در انتخاب راه هاى زندگى و جداسازى دقيق حقّ از باطل و تخلّق به اخلاق اولياء الله وادار مى سازد.
در روايات به حقيقت «پل صراط» اشاره شده است. در روايتي آمده: «صراط همان طريق به سوى معرفت و شناخت خداوند متعال است. دو صراط وجود دارد: صراطى در دنيا و صراطى در آخرت و امّا صراط در دنيا همان امام واجب الاطاعه است، هركس او را بشناسد و به هدايت او اقتدا كند از صراط - كه پلى است بر روي جهنّم - در آخرت مى گذرد و هركس او را در دنيا نشناسد قدمش بر صراط آخرت مى لرزد و در آتش جهنّم سقوط مى كند».
بعضى از مفسّران معتقدند «رقيب» نام فرشته راست است و مأمور نوشتن اعمال نيك، و «عتيد» نام فرشته چپ است و مأمور نوشتن اعمال شرّ؛ ولى از تعبيرات بعضى از مفسّران بر مى آيد كه هر دو وصف را براى هر دو فرشته شمرده اند، يعنى هر كدام از آنها مراقب است و در عين حال آماده نوشتن.
موضوع «نامه عمل» بازتاب گسترده اى در روايات دارد. در حديث امام باقر(ع) آمده: «خدا هنگام رسيدگي به حساب مؤمن، نامه عملش را به دست او داده و او را حسابرس خود مى سازد و مى فرمايد: بنده ام! آيا فلان كار و فلان كار را انجام داده اى؟ عرض مى كند: آرى، خدا مى فرمايد: تو را بخشيدم و آن گناهت را [به خاطر انجام حسنات فراوان] مبدل به حسنات كردم [در اين هنگام او عارى از هر گناه در ميان مردم ظاهر مى شود] مردم گويند: سبحان الله! آيا اين بنده حتى يك گناه نداشته؟ سپس خوشحال به سوى خانواده خود [در بهشت] مى رود».
«مرصاد» از ماده «رصد» به معناى آمادگى براى مراقبت از چيزى است و به معناي «كمينگاه» هم مي آيد. در اينكه منظور از «مرصاد» در آیه «اِنَّ رَبّكَ لَبِالمِرْصادَ» چيست؟ دو قول وجود دارد: 1. خداوند در كمين گردنكشان در اين دنياست و به موقع آنها را در هم مى كوبد. 2. آيه هم ناظر به قيامت و هم پل صراط مي باشد؛ يعنى خدا در كمينگاه طغيانگران هم در اين جهان و هم در جهان ديگر در كنار پل صراط است؛ ولى به هر حال، آيه مفهوم مكانى ندارد، چراكه خداوند مكانى ندارد؛ بلكه منظور، احاطه وجودى خداوند بر همه اين امور است.
به تأكيد روايات، سرعت عبور مردم از پل صراط بستگى به ميزان ايمان و اخلاص و اعمال صالح آنها دارد. به همين خاطر است كه بعضى همچون اسب تيزرو، بعضى با دست و زانوها، بعضى همچون پيادگان و بعضى به آن آويزان مى شوند و عبور مي كنند. آری در سايه ايمان و اعمال صالح و ارتباط با پيامبر(ص) و خاندان ايشان مى تواند عبور از اين جاده مخوف را آسان نمايد؛ چراكه ولايت على(ع) و فاطمه(س) از ولايت پيغمبر(ص) جدا نيست، در واقع تا ارتباطى از نظر ايمان و اخلاق و عمل با اين پيشوايان برقرار نباشد عبور از صراط ممكن نيست.
آیات دیگر قرآن مشاهده حسّی خداوند را منتفی دانسته و عقل نیز می گوید که اگر چیزى با چشم دیده شود، باید محدود به مکان و جهت و ماده باشد و خدا منزّه از همه اینها است.
یک تفسیر صحیح از آیه این است که بگوییم نگاه بهشتیان به پروردگارشان به معنای نگاهى با چشم دل و از طریق شهود باطن است.
تفسیر دیگر آیه این است که واژه «ناظره» به معنای انتظار است؛ لذا معنای آیه این گونه می شود: «مؤمنان در آن روز انتظارشان تنها از ذات پاک خدا است و حتّى بر اعمال نیک خود نیز تکیه نمى کنند و پیوسته منتظر رحمت و نعمت اویند».
همچنین یکی از اصلی ترین و مهمّ ترین معانی واژه «نظر» تأمّل و تدبّر در یک موضوع است؛ لذا معنای آیه این گونه خواهد بود: «بهشتیان آنجا فقط به خداوند فکر می کنند ولاغیر».
امام علي(ع) به «حارث همدانی» بشارت دادند که من در چند موقف همراه شيعيانم خواهم بود: 1. لحظه مرگ و جان دادن. 2. هنگام عبور از صراط. 3. کنار حوض کوثر که شيعيانم را از آب کوثر سیراب خواهم کرد. 4. به هنگام تقسیم بهشت و جهنّم که به اذن پروردگار من تقسيم كننده آن دو می باشم.
به گفته بسيارى از مفسّران منظور از «امام مبين»، «لوح محفوظ» است كه همه حقايق در آن ثبت است و چيزى از اعمال نيك و بد در آن فروگذار نشده است؛ البته در برخي روايات، منظور از «امام مبين»، امام معصوم(ع) دانسته شده است. با اين وجود راه جمع ميان اين تفسيرها اين است كه بگوئيم: امام مبين، مفهوم وسيعى دارد؛ ظاهر آن اشاره به نامه اعمال است، و باطن آن مى تواند اشاره به امام معصوم(ع) باشد كه با علم سرشار خود كه از پيامبر(ص) به ارث برده حقّ را از باطل تميز دهد.
«سجّين» كتاب جامعى است كه نامه اعمال همه انسان هاى بد به طور مجموعى در آن گردآورى مى شود و به عبارتي مانند «دفتر كلّ» است كه حساب همه طلبكاران و بدهكاران در آنجا جمع است؛ اما «علّيّين» بر طبق گفته جمعى از مفسّران به معناى برترين مكان بهشت يا برترين مكان آسمان است؛ اما در مقايسه با سجّين، به نظر مى رسد كه آن هم به معناى ديوان بزرگى است كه نامه اعمال نيكان و پاكان در آن يكجا جمع است.
الإمامُ عليٌّ(عليه السلام)
أصدَقُ شيء الأجلُ
راست ترين چيز، اجل و مرگ است
ميزان الحکمه، جلد 1، ص 44