آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

قرآن مجيد اعمال اخلاقى را نتیجه ايمان به خدا و روز قيامت مى شمرد و در بسيارى از آيات، «عمل صالح» به عنوان ثمره ايمان بیان شده است. در سوره «والعصر» همه انسان ها را در زيان و خسران مى بيند، و تنها كسانى را استثنا مى كند كه در درجه اوّل، ايمان دارند و سپس عمل صالح، و ... . آيه 21 سوره «نور» اخلاق و عمل و تزكيه كامل انسان را تنها در سايه ايمان به خدا و رحمت او ممكن می داند. آيه 93 سوره «مائده» نیز رابطه قوىّ تقوا و اعمال اخلاقى را با ايمان بیان می کند.
 

قرآن مجيد اعمال اخلاقى را زائيده ايمان به خدا و روز قيامت مى شمرد و در بسيارى از آيات «عمل صالح» پشت سر ايمان و به عنوان ثمره درخت ايمان آمده است.
ايمان را به درخت پربار و پاكيزه اى تشبيه مى كند كه ريشه هاى بسيار محكم آن در اعماق جان انسان فرورفته و شاخ و برگش به آسمان كشيده شده و همواره پر از ميوه هاى شاداب است.
در يك اشاره زيبا مى فرمايد: «اَلَمْ تَرَكَيْفَ ضَرَبَ اللّهُ مَثَلا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَة طَيِّبَة اَصْلُها ثابِتٌ وَفَرْعُها فِى السَّماءِ ـ تُؤْتى اُكُلَها كُلَّ حين بِاذْنِ رَبِّها»؛ (آيا نديدى چگونه خداوند كلمه طيّبه را به درخت پاكيزه اى تشبيه كرده كه ريشه آن ثابت و شاخه آن در آسمان است ـ و در هر زمان ميوه هاى خود را به فرمان پروردگار مى دهد).(1)
بديهى است درختى كه ريشه هاى آن در اعماق قلوب است و شاخه هايش از تمام اعضاى انسان سربرآورده و در آسمان زندگى او پركشيده درختى است پربار كه هرگز خزانى ندارد و طوفانها نمى تواند آن را از ريشه بركند.(2)
در سوره «والعصر» همين معنى با تعبير ديگرى آمده است، آنجا كه همه انسانها را در زيان و خسران مى بيند و تنها كسانى را استثنا مى كند كه در درجه اوّل، ايمان دارند و سپس عمل صالح و از حقّ دفاع مى كنند و به صبر و استقامت توصيه مى نمايند؛ «وَالْعَصْرِ اِنَّ الاِْنْسانَ لَفِى خُسْر ـ اِلاَّ اَلَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ وَتَواصَوْا بِالْحَقِّ وَتَواصَوْا بِالصَّبْرِ».
همين معنى با تعبير جالب ديگرى در آيه 21 سوره «نور» آمده، مى فرمايد: «وَلَوْلا فَضْلُ اللّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ مازَكى مِنْكُمْ مِنْ اَحَد اَبَداً وَلكِنَّ اللّهَ يُزَكِّى مَنْ يَشاءُ»؛ (اگر فضل و رحمت الهى بر شما نبود هيچيك از شما هرگز تزكيه نمى شد، ولى خداوند هر كه را بخواهد [و شايسته بداند] تزكيه مى كند).
بنابراين، پاكى اخلاق و عمل و تزكيه كامل انسان جز در سايه ايمان به خدا و رحمت او ممكن نيست.
همين معنى با تعبير ديگرى در سوره «اعلى» ديده مى شود، مى فرمايد: «قَدْ اَفْلَحَ مَنْ تَزَكّى ـ وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلىّ»؛ (به يقين كسى كه پاكى جست [و خود را تزكيه كرد]، رستگار شد. و [آن كه] نام پروردگارش را ياد كرد سپس نماز خواند!).(3)
مطابق اين آيات، تزكيه اخلاقى و عملى رابطه نزديكى با نام پروردگار و نماز و نيايش او دارد؛ اگر از آن مايه بگيرد ريشه دار و پر دوام خواهد بود و اگر به اصول ديگرى متّكى شود سست و كم محتوا خواهد بود.
در آيه 93 سوره «مائده» رابطه قوىّ تقوا و اعمال اخلاقى با ايمان به طرز جالبى منعكس شده است، مى فرمايد: «لَيْسَ عَلَى الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ جُناحٌ فى ما طَعِمُوا اِذا ما اتَّقَوا وَآمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ ثُمَّ اتَّقَوا وَآمَنُوا ثُمَّ اتَّقَو وَاَحْسَنُوا وَاللّهُ يُحِبُّ الْمُحْسِنينَ»؛ (بر كسانى كه ايمان آورده و اعمال صالح انجام داده اند گناهى در آنچه خورده اند نيست؛ اگر تقوا پيشه كنند و ايمان بياورند و اعمال صالح انجام دهند، سپس تقوا پيشه كنند و ايمان آورند، سپس تقوا پيشه كنند و نيكى كنند، و خداوند نيكوكاران را دوست دارد).
در اين آيه شريفه، گاه تقوا مقدّم بر ايمان و عمل صالح ذكر شده و گاه مؤخّر از آن و گاه مقدّم بر احسان، اين به خاطر آن است كه تقواى اخلاقى و عملى در يك مرحله قبل از ايمان است؛ و آن آمادگى براى پذيرش حق و احساس مسؤوليّت براى جستجوى آن است. سپس هنگامى كه حق را شناخت و به آن ايمان آورد، مرحله عاليترى از تقوا بر وجود او سايه مى افكند و سرچشمه انواع نيكوكاريها مى شود.
و به اين ترتيب، رابطه تنگاتنگى كه ميان «ايمان» و «تقوا» است روشن مى شود.(4)