آوردن معجزه الهی از سوی پیامبران از آنجا که به هدف هدایت مردم صورت می گیرد باید تناسبی با مقتضیات جامعه هدف داشته باشد. پیامبران اقوام مختلف در هر عصر و زمان معجزات الهی متفاوتی ارائه داده اند تا حداکثر بهره برداری را از تمرکز و توجه افکار اجتماع خود به موضوعات خاص ببرند. به عنوان نمونه وسعت سحر در عصر حضرت موسى(ع) و پیشرفت طبّ در عصر حضرت مسیح(ع) هر کدام ایجاب مى کرد که معجزات آنها چنان باشد که پیشرفته ترین علوم و دانش هاى زمان در مقابل آن عاجز بماند.

خداوند در سوره «زخرف» درباره عواقب «غفلت» از یاد خدا به صورت يك حكم كلى و عمومى كه درباره همه اقوام و افراد صادق است مى فرمايد: «هر كس از ياد خدا روى گردان و غافل گردد، شيطان را به سراغ او مى فرستيم تا همواره با او قرين باشد». دقت در این آیه ما را متوجه این حقیقت می کند که «غفلت» و بى خبرى انسان در روى گردانى از خداوند، باعث نزديك شدن شيطان به انسان مي شود و اين، مجازاتى است كه در دنيا دامنگير اين افراد مى شود.

تاریخ آزمایشگاه بزرگ مسائل زندگی انسان ها و اثبات یا رد بسیاری از واقعیات است. در اینجا رمز شکست و پیروزی اقوام، واکنش ها و روحیات آنها، دلایل پیشرفت و سقوط تمدن ها و نحوه عملکردشان آزموده می شود و از آنجا که با واقعیات تجربی و آثار به جا مانده از گذشتگان سر و کار دارد، به عنوان شاخه ای از علوم تجربی قابلیت اقناع بسیاری از منکران لجوج مفاهیم نظری را دارد. قرآن نیز به همین دلیل بشر را به مطالعه آثار پیشینیان فرا می خواند.

امام باقر(ع) و امام صادق(ع) درباره کلمه «هاد» در آیه «انذار» فرمودند: «هر امام [معصومى] هدايتگر زمان خود است» يا «هدايتگر اقوامى است كه در زمان او زندگى مى كنند». اما اينكه بگوييم كه منذر، محمد(ص) است و هادى خدا است! صحيح نيست؛ چراكه ظاهر آيه اين است كه هدايتگر هر قومى غير از هدايتگر قوم ديگر است ولي خداوند، هدايتگر همه اقوام است.

دوران زندگى بشر را به دو دوران تقسيم مى كنند: دورانى كه «خط» اختراع شده بود و انسان توانست نوشته هايى از خود به يادگار بگذارد و آن را «دوران تاريخ» مى نامند و دوران قبل از اختراع خط كه طبعاً نتوانست شرح زندگى خود را به صورت تاريخ مدوّن درآورد و آن را «دوران قبل از تاريخ» مى نامند. اسلاف ما انسان هاى «نئاندرتال» می باشند که ده ها هزار سال قبل در زمانى كه هنوز نه خط اختراع شده بوده و نه تاريخ بشر شکل گرفته بود می زیستند.

دانشمندان می گویند: با توجه به آثار بجا مانده از انسان های اولیه یا همان «نئاندرتالها» آنها داراى مذهب بوده و به معاد اعتقاد داشتند ولی عقایدشان همراه با خرافات بود و علت آن هم اين بود كه قادر به تفكّر عميق نبودند و جهان پس از مرگ را به مقدار توانايى عقل خويش درك مى كردند؛ لذا اسلحه را با ميّت، وسائل منزل را با زنان و اسباب بازى را با كودكان دفن مي كردند؛ این امر بيانگر اين نكته است كه اعتقاد به عالم پس از مرگ، عقيده ای ريشه دار در ميان اقوام نخستين بوده است.

دامنه مأموریت پیشوایان، جهانی و جاودانه است، از این رو، آنان از طریق علوم معمولى نمى توانند تمام اعصار و قرون را ببینند؛ یا از تمام اقوام و طوائف آگاه باشند؛ و این آگاهی تنها از طریق علم غیب ممکن خواهد بود. گذشته از این، مأموریت آنها، ظاهر و باطن اجتماع و درون و برون انسان ها را شامل مى شود؛ این گستردگى مأموریت، ایجاب مى کند که اجمالا از اسرار درون مردم آگاه باشند؛ این همان چیزى است که در روایات متعدّد، به صورت یک استدلال عقلى بیان شده است.

قانون فطری ارث، به اشکال گوناگون در میان ملل گذشته وجود داشته. ارث در بین اعراب جاهلی، از سه راه بدست می آمد: 1- نسب: که تنها پسران و مردان بوده و کودکان و زنان از آن محروم بودند. 2- فرزند خواندگی. 3- عهد و پیمان. اسلام، ارث را در سه چیز خلاصه کرد: 1- نسب: به معنای وسیع آن که شامل مرد و زن و بزرگسال و کودک می شود. 2- سبب: یعنى ارتباط هائى که از طریق ازدواج در میان افراد ایجاد مى شود. 3- ولاء: یعنى ارتباطات غیر خویشاوندى مانند: «ولاء عتق»، «ولاء ضمان جریرة»، «ولاء امامت».

امام علی(ع) در خطبه شقشقیّه درباره عثمان مى فرماید: «سوّمى بپا خاست در حالى که از خوردن فراوان دو پهلویش برآمده بود و همّى جز جمع آورى و خوردن بیت المال نداشت و تنها خودش نبود که در این وادى گام برمى داشت بلکه بستگان پدرى اش(بنى امیّه) به همکارى او برخاستند و همچون شتر گرسنه اى که در بهار به علفزار بیفتد و با ولع عجیبى گیاهان را ببلعد به خوردن اموال خدا مشغول شدند تا عاقبت بافته هاى او براى استحکام خلافت پنبه شد و کردارش، کارش را تباه کرد و ثروت اندوزى و شکم بارگى به نابودیش منتهى شد».

عادات و رسوم، امورى متغیر و ناپایدارند که در سراسر تاریخ و در بین تمام اقوام، در حال دگرگونی است، حال اگر موضوعى در بین تمام اقوام و ملّتها و در هر عصر و زمان بدون استثناء وجود داشته باشد آن موضوع ریشه در فطرت دارد. همانند علاقه مادر به فرزند. جامعه شناسان و مورّخان معتقدند، ایمان و مذهب در هر عصر و زمانی در بین بشر وجود داشته و خود دلیل روشنى است بر این که خداپرستى فطری است، نه آن که نتیجه رسم و عادت باشد، زیرا نتایج رسم و عادت، نمی تواند عمومى و جاودانى باشد.