در طول تاریخ، مساله «عدل الهی» به عنوان یکی از صفات فعل خداوند، مورد نزاع بین اشاعره و عدلیه بوده است. اشاعره با عدم اعتقاد به حسن و قبح ذاتی افعال، منشاء عادلانه بودن هر فعلی را صدور از جانب خداوند می دانند و در مقابل، عدلیه معتقدند که با توجه به حسن و قبح ذاتی افعال، فعل الهی باید منطبق با پدیده هایی باشند که حسن ذاتی دارند. این نزاع مهمِّ کلامی ـ تاریخی در کنار حوادث سیاسی اجتماعی که «عدل الهی» در آنها نقش ویژه ای داشت و نیز ارتباط و تاثیر مساله «عدل الهی» در حوزه آفرینش و قانون گذاری و در حوزه جزا و سایر مسائل دینی و علاوه بر آن بازگشت بسیاری از صفات الهی چون «حکمت»، «تدبیر» و «علم الهی» به «عدل» موجب گزینش آن به عنوان یکی از «اصول اعتقادی» گردیده است.

دین و مذهب هرگز دعا را جانشين اسباب و علل قرار نداده، بلكه آن را چيزى مافوق آنها قرار داده؛ یعنی همان جا كه هيچ راه و وسيله ديگرى جز دعا برای شخص وجود ندارد و تنها روزنه اميد استمداد از نيرويى مافوق، نيروى لايزال مبدأ جهان هستى است. در این صورت مفهوم دعا درخواست فراهم شدن اسباب و عواملى است كه از دايره قدرت انسان بيرون باشد از كسى كه قدرتش بى پايان و هر امر ممكنى براى او آسان است.
ضمن اینکه دعا تنها الفاظ و به اصطلاح لقلقه لسان نيست؛ بلكه يك نوع آمادگى روحى و شايستگى معنوى و خودسازى است كه مى تواند در سلسله علل قرار گيرد و علّت ناقصه اى را كامل كند؛ زيرا فضل بى پايان خدا به اندازه شايستگيها و لياقتها به افراد مى رسد و بنابراين كسب شايستگى و لياقت مى تواند منشأ فضل و فيض تازه اى گردد.

«فرويد» مى‌ خواهد پلى ميان پيدايش مذهب و غريزه جنسى بزند. از این رو مذهب را مولود غریزه جنسی می داند. وی با طرح فرضیه قبیله موهوم، از ایجاد یک ممنوعیتی در میان آنها سخن گفته و ممنوعیت ازدواج با محارم است که نتیجه اختلالاتی در غریزه جنسی است. اما تحلیل «فروید» که بر پایه افسانه بنا شده، از آنجا سرچشمه مى ‌گيرد كه فروید، روح و جسم انسان را تک بعدی می داند. درست است كه انسان داراى غريزه جنسى است؛ ولى مسلّما تمام وجود انسان در غريزه جنسى خلاصه نمى‌شود، بلکه روح و جسم او دارای تمايلات گوناگونى هستند.

«انيشتاين» در بحثى تحت عنوان «مذهب و علوم» مى ‌گويد: «هيجانات و احساساتى كه موجب پيدايش مذهب شده بسيار مختلف و متفاوت است...» سپس بعد از بیان فرضيه ترس می گوید: «ويژگى اجتماعى بودن بشر يكى از عوامل پيدايش مذهب است. فردی که پدر و مادر و بستگانش مى ‌ميرند و اطراف او را خالى مى ‌كنند، برای داشتن اتکاء و اميد به كسى، عقيده به خدا پیدا مى‌كند ...». در واقع گوینده اين فرضيه، اثر را با انگيزه اشتباه گرفته؛ زیرا مذهب مى ‌تواند آلام روحى انسان را تسكين دهد و... ، اما اين يك اثر است نه يك انگيزه.

خدا باورینمی تواند زائیده جهل باشد چرا که:
1. فلاسفه الهى از قديم الايام براى اثبات خداوند به «عقل» و «علم» تمسّک نموده و به برهان هایی مثل «برهان نظم» تكيه مى كردند؛ بنابراين خداپرستان خدا را در لابه لاى بى نظمى‏ ها، استثنائات و حوادث مبهم و تاريک و جهل جستجو نمى كردند.
2. اعتقاد به وجود خدا به این معنا نیست که یک مبدأ به طور مستقيم پديده‏ ها را به وجود آورده باشد تا كشف هر علّت طبيعى با نفى دخالت خداوند مساوی باشد؛ يک فيلسوف الهى جهان را مجموعه اى از اسباب و علل حساب شده و خدا را «مسبّب الاسباب» مى داند.
3. بسیاری از انديشمندان بزرگ كه بيش از ديگران از علل پديده ها آگاه بوده و هستند، اعتقاد يقينى به وجود خداى حكيم داشته و دارند. پس چنان نيست كه «اعتقاد به خدا» ناشى از جهل باشد.

خدا باوری نمی تواند زائیده ترس باشد چرا که:
1. بر حقّانیّت وجود خدا ادله گوناگونی اقامه شده و گرایش بعضی از انسانها به دین با انگیزه ترس زيانى به اعتبار این ادله وارد نمی کند.
2. بسيارى از جامعه شناسان براى شناخت ريشه هاى مذهب، كار خود را از مطالعه مذاهب اقوام وحشى و نيمه وحشى شروع كرده اند؛ بدیهی است که چنین تحقیقی تا چه میزان انسان را به حقیقت می رساند؟!
3. اگر منشاء دین و اعتقاد به خدا ترس باشد، انسان های «ترسو» از همه دیندار تر و با ایمان تر خواهند بود؛ در حالی که اهل ایمان افرادی شجاع و بدور از خوف و ترس هستند.

استنباط احکام از قرآن به مقدماتی مانند دانش عربی، علوم قرآن و تشخیص محکمات از متشابهات و ناسخ از منسوخ و... نیاز دارد. بدون دانستن این مقدمات، تلاش برای فهم قرآن به برداشت های ناقص و انحرافی می انجامد که در سخنان بزرگان دینی به عنوان «تفسیر به رأی» شناخته شده و بسیار نکوهش شده است.
استخراج احکام از روایات نیز به قوه تشخیص عـام و خاص، مطلق و مقید، معانی امر و نهی موجود در احادیث، ملازمات مضامین احادیث، شناخت رجال سلسله راویان حدیث، شناخت موارد تقیه از غیرتقیه، روایت‌های صحیح‌ السند از غیرصحیح السند و... وابسته است.
از آن گذشته برای پدیده های جدیدی را که پیشینه ای در روایات معصومین و احکام شرعی گذشته ندارند و به اصطلاح فقها به نام «مسائل مستحدثه» شناخته می شوند، بدون طی کردن مراحل اجتهاد مصطلح، نمی توان حکمی استنباط کرد.
داشتن چنین تخصص هایی از همه برنمی آید و بایستی عموم مردم از متخصصین پیروی کنند، در غیر این صورت جامعه به همان تشتت و اختلاف نظر عمیق و عدم انسجام علمی و فکری ای که سلفیه و وهابیت بر اثر آسان گیری در اجتهاد دچارش شده، مبتلا می گردد.

دین و مذهب پناهگاهی امن برای فرار از «پوچ گرایی» و نامفهوم بودن زندگی است. از این رو یکی از بزرگ ترین روان شناسان غربی، به نام پروفسور «یونگ» می گوید: «دو سوم بیمارانی که از سراسر جهان به من مراجعه کرده اند، افراد تحصیل کرده ای هستند که درد بزرگ آنان پوچی و نامفهومی زندگی است که بر اثر تکنولوژی، جمود تعالیم، کوته نظری و تعصّب بشر لامذهب است که سرگشته در جست و جوی روح خود می باشد و تا مذهبی نیابد آسایش ندارد». در واقع فقدان مذهب، پوچی و بی معنا بودن زندگی را به دنبال دارد.

افزايش آمار جنايات همگام با غلبه روح مادّى گرى و قساوت هايى كه از انسان هاى متمدّن عصر ما سر مى زند همگي روشنگر وضع دردناكى است كه از تحليل رفتن عواطف انسانى، دامن گير اجتماعات انسانى شده است؛ در حالي كه در جوامع مذهبی اين عواطف انساني مثل حمايت از مظلوم، ايثار، گذشت و فداكارى به خاطر آموزه های دینی دیده می شود و مذهب برای این آموزه ها ارزش قائل است و به پیروان خود اجراي آنها را توصیه می کند.

در زمینه علل پیدایش «اومانیسم» می توان به دو عامل مهم اشاره کرد؛ نخست در قرون «وسطی»، اندیشمندان تحت فشار شدید نظام فکری حاکم و ارباب کلیسا بودند. در واقع اربابان کلیسا مذهب و مقدسات را ابزاری برای افزایش قدرت و ثروت خود قرار دادند. همچنین برخی از تعالیم مسیحی مانند گناهکارِ ذاتی دانستن انسان، خرید و فروش بهشت و ...، زمینه را برای رویگردانی از نظام حاکم فراهم ساخت. از سویی برخی از پیروان «اومانیسم»، دین را مانعی در برابر خواسته های خود می دانستند، از این رو به تخریب جایگاه دین پرداختند.

اعتقاد به ولادت و امامت حضرت مهدی(عج) از مبانی ضروری مذهب بوده و منکر آن از تشيع و جامعه شيعى خارج مى شود. علاوه بر اینکه علمای شیعه اماميه معتقدند كه امامت جزء اصول دین می باشد و كسى كه منكر امامت و وجود امام معصوم(ع) در برهه اى از زمان باشد از دين خارج است، گر چه در ظاهر حكم به اسلام او مى شود.