آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

امام علی(ع) در بيان وظائف حاکم در برابر «قضات» می فرماید: «با جديتِ هر چه بيشتر، داورى هاى او را بررسى كن، در بذل حقوق به او، سفره سخاوتت را بگستران آنچنان كه نيازش را از ميان ببرد و حاجتى به مردم پيدا نكند [مبادا خداى نكرده آلوده به رشوه خوارى گردد]، از نظر منزلت آن قدر مقامش را نزد خود بالا ببر كه احدى از ياران نزديك تو نسبت به نفوذ در او طمع نكند و به اين طريق از توطئه و زيان رساندن اين گونه افراد نزد تو در امان باشد، سپس در آنچه گفتم با دقت بنگر [و همه اين دستورات را به طور دقيق اجرا كن]».

امام علی(علیه السلام) در تبیین وظایف حاکم و زمامدار در برابر قاضی، خطاب به مالک اشتر، به دنبال اوصاف قضات، در ادامه به ذكر وظايف زمامدار در برابر آن ها مى پردازد و سه دستور بسيار مهم درباره آنها صادر مى كند. نخست مى فرمايد: (سپس با جديت هر چه بيشتر داورى هاى او را بررسى كن)؛ «ثُمَّ أَكْثِرْ تَعَاهُدَ(1)قَضَائِهِ». اشاره به اينكه، هر چند واجدان اين صفات (صفاتی که امام برای تصدّی منصب قضاوت برشمرده است) مورد اعتمادند. با اين حال چون مسأله قضاوت بسيار مهم است و ممكن است گاه گرفتار اشتباه و خطا يا انحراف شوند، بازرس هايى بفرست تا احكام قضايى آنها را بررسى كنند و يا خودت از نزديك پاره اى از قضاوت هاى آنها را بررسى كن كه اين كار قاضى را در طرفدارى از عدالت تقويت مى كند. البته اين سخن بدان معنا نيست كه در نظام قضايى اسلام، مسأله تجديد نظر وجود دارد؛ بلكه به اين معناست كه اگر خطاى مسلّمى ديده شد حكم، ابطال گردد و دادرسى از سر گرفته شود.
در دستور دوم مى فرمايد: (در بذل حقوق به او، سفره سخاوتت را بگستران آنچنان كه نيازش را از ميان ببرد و حاجتى به مردم پيدا نكند [مبادا خداى نكرده آلوده به رشوه خوارى گردد])؛ «وَ افْسَحْ لَهُ فِي الْبَذْلِ مَا يُزِيلُ عِلَّتَهُ وَ تَقِلُّ مَعَهُ حَاجَتُهُ إِلَى النَّاسِ». اشاره به اينكه يكى از عوامل فساد دستگاه قضايى، كم بودن حقوق قضات و كارمندان دستگاه قضاوت است. بايد براى آنها حقوق بالايى در نظر گرفت تا از زندگى آبرومند معقولى بهره مند باشند و كمتر فكر قبول رشوه را در سر بپرورانند. مى گويند: امروز در بعضى از كشورها براى حقوق، چك سفيد به دست قضات مى دهند تا هرچه نياز دارند در آن بنويسند.
اين سخن خواه راست باشد يا مبالغه و دروغ از اين حقيقت خبر مى دهد كه قاضى بايد به اندازه كافى براى يك زندگى مناسب از بيت المال بهره مند گردد. شايان توجّه اينكه امام(عليه السلام) در مورد مسأله تأمين زندگى هم درباره قضات حساسيت نشان داده و هم درباره فرماندهان لشكر كه در بخشی از همین نامه آمده است. درست است كه بايد زندگى همه كارگزاران و حتى فرد فرد كارمندان قضايى و سربازان لشكر اسلام تأمين باشد؛ ولى تأكيد بر اين دو قسمت نشان مى دهد كه بايد براى حفظ حدود و ثغور كشور و حقوق مردم توجّه ويژه اى اعمال شود.
آن گاه در سومين دستور مى فرمايد: (از نظر منزلت آن قدر مقامش را نزد خود بالا ببر كه احدى از ياران نزديك تو نسبت به نفوذ در او طمع نكند و به اين طريق از توطئه و زيان رساندن اين گونه افراد نزد تو در امان باشد)؛ «وَ أَعْطِهِ مِنَ الْمَنْزِلَةِ لَدَيْكَ مَا لاَيَطْمَعُ فِيهِ غَيْرُهُ مِنْ خَاصَّتِكَ لِيَأْمَنَ بِذَلِكَ اغْتِيَالَ(2)الرِّجَالِ لَهُ عِنْدَكَ». اين نكته مهمى است كه قاضى براى آزادى در انشاى حكمِ حق، بايد هيچ گونه فشار اجتماعى و گروهى روى او نباشد و اين در صورتى ممكن است كه از همه به زمامدار نزديك تر باشد؛ زيرا اگر افرادى به او نزديك تر از قاضى باشند هرگز احساس امنيّت نخواهد كرد؛ چون ممكن است براى قرب سلطان، نزد او بروند و براى قاضى سعايت كنند و بيم اين كار، قاضى را مجبور كند تا طبق خواسته هاى آنها حكم صادر كند. به تعبير ديگر قضات بايد از هر نظر مصون باشند تا استقلال قضايى را از دست ندهند.
به دنبال اين دستورات سه گانه، امام(عليه السلام) به عنوان تأكيد مى فرمايد: (سپس در آنچه گفتم با دقت بنگر [و همه اين دستورات را به طور دقيق اجرا كن])؛ «فَانْظُرْ فِي ذَلِكَ نَظَراً بَلِيغاً». تعبير به «ذلِكَ» ممكن است اشاره به دستور اخير باشد يا هر سه دستور و يا حتى صفات قاضى را نيز فرا بگيرد، به اين معنا كه هم در گزينش قضات دقت كافى به خرج دهد و هم در بازرسى از كار قضات و رفع نيازها و تأمين آزادى قضايى.(3)