پيش از هر چيز بايد دانست كه تعابير قرآن درباره موجودات ماوراى طبيعت، بر ظاهر حمل نمى‌شود؛ زيرا هم فهم بشر محدود است و هم قالب الفاظ بشرى گنجايش مفاهيم دقيق غير مادى را ندارد. مفاهيمى كه اصولاً از قلمرو حس و ماده بيرون است. به ديگر سخن، هم فهم بشر و هم الفاظ بشرى، محدود و كاربرد آنها صرفاً در گستره عالم ماده است؛ به همين دليل نمى‌توان به كمك آنها از جهان لطيف و ظريف مجردات خبر داد. بنابراين هرگاه در قرآن كريم سخن از عالم مجردات به ميان مى‌آيد، بى گمان كاربردى استعارى و تمثيلى است. آری نبايد عالم بالا را همانند جهان ماده انگاشت، با اين تفاوت كه جايگاه آن بالاتر از اين عالم است؛ زيرا چنين برداشتى انگاره‌اى مادّى از يك مفهوم فرامادّى است كه با هم تفاوت بنيادين دارند....

هيچ توصيفى از «انسان»، بيانگر ماهيت واقعى انسان با همه ابعاد و زواياى گوناگون وى نيست؛ جز آنچه در قرآن آمده است كه با بهترين و والاترين توصيفات او را معرفي مى كند. قرآن می گوید: خداوند انسان را با دستان خود آفريد؛ از روح خود در وي دميد؛ امانت خود را به او سپرد؛ همه اسماء را به وي آموخت؛ همه فرشتگان را به سجده بر او واداشت؛ مقام خلافت خود را در زمين بدو بخشيد؛ هر آنچه را در آسمانها و زمين بود مسخر وى گردانيد و آن گاه به خود در اين آفرينش برتر تبريك گفت. آری به واسطه اين ويژگى هاى هفت گانه است كه انسان در اصل آفرينش و آغاز پيدايش بدانها مفتخر شده و بدين سان مخلوق برتر نام گرفته است.

علت اينكه نبايد از شيطان پيروي كرد اين است كه شيطان با كارهايي مانند وعده هاى دروغين، تزئين شهوات، دعوت به گناهان، منع از خيرات و تشويق به انحرافات، پيروان خود را از خدا دور ساخته و به آتش قهر و غضب الهي گرفتار مى سازد.

«ورقة بن نوفل» از عموزادگان حضرت خديجه(س) و فردى كم سواد بود؛ ولي كتاب هائي خوانده بود. بر اساس افسانه ای گفته می شود او پيامبر(ص) را از نگرانى كه در آغاز بعثت برايش رخ داده بود، نجات داد و با اطميناني كه او داد پيامبر(ص) به آرامش دست يافت. در پاسخ به این داستان ساختگي بايد گفت: 1. سلسله سند داستان به شخص نخست كه شاهد داستان است نمى رسد، لذا روايت اين داستان، مرسله است. 2. وجود اختلاف در نقل داستان، خود گواه ساختگى بودن آن است. 3. به گفته بسياري از مورّخين، ورقه تا ظهور دعوت پیامبر(ص) زنده بود؛ اما هرگز به دين اسلام مشرف نگرديد و سرانجام كافر از دنيا رفت [چطور فرد كافري مي تواند به پيامبر(ص) آرامش دهد؟!].

«افسانه غرانيق» اين بود كه: پيامبر(ص) پيوسته آرزو داشت ميان او و قريش هم بستگى صورت گيرد، در يكى از روزها كه كنار كعبه نشسته بود؛ آیات سوره «نجم» بر وى نازل شد و شيطان، جملاتی را به آيات اضافه كرد، كه بتها را توصیف كرده و اميد شفاعت آنها را نويد مى داد. اما اولا علماى اسلام، این افسانه را خُرافه دانسته اند. ثانیا جعل كننده اين افسانه ناشيانه عمل كرده؛ زيرا آيات اوليه سوره نجم بر عدم ضلالت و اغواء و نطق از روى هوى براى پيامبر(ص) تأكيد كرده و ...

بر اساس روایات، سه معيار در تقسیم سوره ها به «مکّي» يا «مدني» وجود دارد: 1. معيار زمان؛ که ملاك هجرت پيامبر(ص) از مكّه به مدينه است. 2. معيار مكان: هر چه در مكّه و پيرامون آن نازل شده مكّي است و هر چه در مدينه و پيرامون آن نازل گرديده مدني است. 3. معيار خطاب: هر سوره كه خطاب به مشركان باشد مكّي و هر سوره اى كه خطاب به مؤمنان باشد، مدني است. البته به خاطر جامع و مانع نبودن این ملاکها به سراغ علائم تشخيص ديگري مي رويم مانند: نصّ و خبر؛ علائم ظاهرى؛ علائم محتوايى و معنوى.

امام علی(ع) درباره دام هاي خطرناك «ابليس» می فرماید: «اى بندگان خدا! از اين دشمن خدا [ابليس] بر حذر باشيد، نكند شما را به بيمارى خويش [كبر و غرور و تعصّب] مبتلا سازد و با نداى خود شما را تحريك كند و لشكريان سواره و پياده اش را فرياد زند و بر ضدّ شما گرد آورد، به جانم سوگند! او تيری خطرناك را براى شما آماده نموده، در كمان گذارده، و با قدرت تا آخرين حدّ كشيده و از مكانى نزديك به سوى شما پرتاب نموده است».

در روايات آمده که هر قدر انجام طاعات و اعمال خير از نظر جسمانى يا روحى سنگين تر باشد فضيلت و ثواب آن نيز بيشتر است؛ زيرا نيروى بيشترى از نظر جسم و روح براى انجام آن لازم است و مى دانيم پاداش اعمال به اندازه نيروهايى است كه براى انجام آن به كار گرفته مى شود. اين نيرو هميشه جنبه جسمانى ندارد و در بسيارى از اوقات جنبه روحى دارد؛ مثلا «اخلاص نيّت» به گونه اى كه كمترين شائبه غير خدا در آن نباشد كار آسانى نيست يا تواضع و خضوع در آنجا كه با روح سركش آدمى نمى سازد كار بسيار سختى است.

امام علي(ع) براي ايجاد آرامش در بصره به ابن عباس نوشت: «بصره محل نزول ابليس و كشتزار فتنه هاست، با اهل آن به نيكى رفتار كن، برادرت را به هنگام خطا كردن با نيكى سرزنش كن و شرّ او را از طريق بخشش از خودت دور ساز، خبر بدرفتارى تو با طايفه بنى تميم به من رسيده، هرگاه رئيس نيرومند اين طايفه غايب گردد مرد نيرومند ديگرى در ميان آنها ظاهر مى شود، و در عصر جاهليّت و در اسلام كسى در نبرد بر آنان پيشى نگرفته، آنها با ما پيوند خويشاوندى دارند ... پس اى ابوالعباس! خدا تو را رحمت كند مدارا كن در آنچه بر زبان و دست تو از خير و شرّ جارى مى شود؛ زيرا هر دو در اين امور شريكيم و سعى كن كه حُسن ظنّ من نسبت به تو پايدار ماند و نظرم درباره تو دگرگون نشود».

«مخلِص» به كسى مي گويند كه خود و اعمال و نيت خود را خالص كرده و غالباً در مواردى به كار رفته كه انسان در مراحل خودسازى بوده است؛ در حالى كه «مخلَص» يعنى خالص شدگان بر كسانى اطلاق شده كه از نظر ايمان و معرفت و عمل به مقام والايى رسيده اند كه از قلمرو نفوذ وسوسه هاى شيطانى خارج شده و مصونيت يافته اند و ابليس در مقابل آنها سپر خود را انداخته است، چنانكه «قرآن» از قول ابليس مي فرمايد: «به عزتت سوگند كه همه آنها را جز بندگان مخلَصت! گمراه خواهم كرد».