«بصير» از «بَصَر» به معناى عضو بينائى يعنى چشم است. اين واژه نخست به معنى عضو بينائى، و سپس قوه بينائى استعمال شده و بعد به معنى درك باطنى و علم به كار رفته است. این واژه در مورد خداوند به معنى احاطه وجودى او به تمام ديدنى ها است.

«بَصَر» هم به معنى عضو بينائى «چشم» و هم به معنى «قوّه بينائى» به كار مى‌ رود. اين واژه، در معنى نيروى عقل و درك نيز استعمال مى شود، و به آن «بصر» و «بصيرت» مى گويند. جمع «بصر»، «ابصار» و جمع «بصيرت»، «بصائر» است ولى هرگز واژه «بصيرت» به چشم گفته نمى شود بلكه به آن «بصر» مى گويند و عجيب اينكه گاهى واژه «بصير» به افراد نابينا، اطلاق مى شود، ولى ظاهرآ اين استعمال نه به خاطر علاقه تضاد است بلكه به خاطر آن است كه افراد نابينا غالبآ از نيروى ادراك قوى‌ ترى بهره‌ مندند و فقدان حسّ بينائى خود را با قوّت تفكر و بصيرت، جبران مى كنند.

قرآن در آیات متعدد به رابطه ایمان و تقوا پرداخته، و گناه و هوی و هوس را به عنوان بزرگترین مانع شناخت بر قلب انسان می داند، که اجازه نمى دهد حقایق را آنچنان که هست ببیند، و تنها در پرتو ایمان و تقواست که این ابرهاى تیره و تار از آسمان روح انسان کنار می رود، و لذّتى توصیف ناشدنى از این درک صحیح و عمیق نصیب مؤمن مى شود. امام علی(ع) می فرماید: دین و عقل با هوس یک جا جمع نمى شود و پیروی از هواى نفس فرد را کور و کر و ذلیل و گمراه مى کند.

در روايات اسلامى آثار مهمّى برای اخلاص بیان شده است، از جمله: اخلاص، چشمه هاى حكمت و دانش را از قلب بر زبان جارى مى کند، چشم بصيرت انسان نورانى مى شود، باعث پيروزى در كارها و پاکیزه شدن اعمال است.

افعال و عملکرد عقل طبق بیان قرآن عبارت اند از: 1- ذكر؛ نقطه مقابل نسيان. 2- فكر؛ انديشيدن و فعاليت عقل. 3- فقه؛ فهم و علم پیدا کردن از روی ادله. 4- شعور؛ علم و آگاهى و احساس درونی. 5- بصيرت؛ قوّه ادراك و علم. 6- درايت؛ علم و آگاهى و هوشيارى. هر كدام از الفاظى كه در قرآن براى كار عقل و خرد استعمال شده و مفهوم علم و ادراك را مى رساند، به يكى از ابعاد علم اشاره مى كند و در هر مورد متناسب با آن بكار رفته است.

امام علی(ع) در خطبه 82 نهج البلاغه، دنيا را چنين توصيف كرده است: «سرايى كه آغاز آن سختى و مشقّت است و پايانش نيستى و فناست. در حلال آن حساب و در حرامش عقاب است. كسى كه در دنيا ثروتمند شود، مورد انواع آزمايش ها و فتنه ها قرار مى گيرد و كسى كه فقير گردد محزون مى شود. كسى كه به سرعت به دنبال دنيا بدود، به آن نمى رسد و كسى كه آن را رها سازد، به او روى مى آورد و از وى اطاعت مى كند. آن كس كه با دنيا بنگرد، به او بصيرت و بينايى مى بخشد و آن كس كه به دنيا بنگرد، نابينايش مى سازد».

«نور» به معناى شعاعى است كه پخش مى شود و به چشم در ديدن كمك مى كند، و آن بر دو گونه است: مادّى؛ نورهايى كه با چشم سر ديده مى شود. معنوى؛ نورى كه با چشم بصيرت ديده مى شود.

شام از آن روز که به تصرف مسلمانان در آمد، فرمانروایانى چون «خالد ابن ولید» و «معاویه» را به خود دید و مردمش، نه اسلام را مى شناختند، نه صحبت پیغمبر(ص) را در یافته و نه روش اصحاب او را مى دانستند. معاویه در حدود ۴۲ سالی که در دمشق امارت و خلافت کرد، مردم شام را طورى پرورش داد که فاقد بصیرت و آگاهى دینى باشند و در برابر اراده و خواست معاویه بى چون و چرا تسلیم گردند و کردار معاویه پسر ابوسفیان و پیرامونیان او را سنت مسلمانى بپندارند.

در نهج البلاغه، صفاى دل و صدق نیّت از اسباب بصیرت شمرده شده. مؤمنان پاکدل، مسائلى را مى بینند که از دیگران پنهان است و این حقیقتى است که هم در قرآن مجید به آن اشاره شده و هم در روایات اسلامى. قرآن مى گوید: «اگر تقوا پیشه کنید خداوند وسیله شناخت حق از باطل را براى شما قرار مى دهد».

امام علی(ع) برای مقابله با حزب شیطان سه خصوصیت را بیان فرمودند: 1- داشتن بصیرت و آگاهی لازم، 2- پرهیز از هوی و هوس و فریب خویشتن، 3- مراقب وسوسه های شیاطین انس و جن بودن و فریب آنها را نخوردن.