اصول اساسی اسلام به مجموعه اى از «علم و عمل» گفته مي شود که مي توان آنها را در پنج موضوع خلاصه كرد: «شناسايى خدا»، «شناسايى مبلغين خدا(پيامبران و جانشينان آنها)»، «شناسايى دستورات و قوانين آنها و عمل به آنها»، «به كار بستن اصول فضايل اخلاقى و ترك صفات ناپسند» و «عقيده به روز رستاخيز و جزاى اعمال».

خداوند در قرآن «اخلاص در نیت» را از شرائط انفاق دانسته و می فرماید: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! صدقات خود را با منّت و آزار باطل نسازيد؛ همانند كسى كه مال خود را براى نشان دادن به مردم انفاق مى كند ...». در واقع عمل رياكارانه ريشه و اساسى ندارد، و بدون دوام است، و شخص ریاکار در نزد خدا و خلق خدا آبرويى نخواهد داشت. از آن طرف خداوند، اخلاص در انفاق را موجب پرورش فضائل اخلاقی در انسان و ماندگاری آثار انفاق می داند.

در آيات قرآن، رابطه نزديكى ميان «عبادت» و «پرهيز از گناه» و «پرورش فضائل اخلاقى» ديده مى شود. از جمله: در آيه 21 سوره بقره مى فرمايد: «اى مردم! پروردگارتان را كه شما و پيشينيان شما را آفريده پرستش كنيد تا پرهيز كار شويد!». در آيه 153 بقره، به تأثير نماز و روزه در تقويت روح انسان اشاره كرده، مى فرمايد: «اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از صبر [روزه] و نماز كمك بگيريد! [زيرا] خداوند با صابران است!».

امیرالمؤمنین على(ع) می فرماید: « خداوند ... نماز را براى پاك شدن از تكبّر، و زكات را سبب روزى قرار داده، و روزه را وسيله اى براى پرورش اخلاص بندگان ...». فاطمه زهرا(س) می فرماید: «خداوند ايمان را سبب پاكسازى شما از شرك قرار داده است و نماز را وسيله اى براى تطهير قلوب از كبر، و زكات را موجب تزكيه نفس و نموّ روزى، و روزه را عامل تثبيت خلوص نيّت». امام صادق(ع) نیز می فرماید: «هر كس مى خواهد بداند آيا نماز او قبول شده يا نه؟ ببيند آيا نمازش او را از زشتيها و بديها باز داشته است يا نه؟ ...».

مرحوم «بحر العلوم» بعد از مطالعه کتاب «جامع السعادات» دوست داشت مولف کتاب را ملاقات کند. در سفری که مرحوم «نراقی» به عتبات داشت به دیدن بحرالعلوم رفت ولی ایشان با او بسیار سرد برخورد کردند و در دیدار دوم هم این سردی ادامه داشت. وقتی در مرتبه سوم نراقی برای خدا حافظی به خانه بحرالعلوم رفت ایشان به استقبال نراقی آمد و به وی احترام بسیار کرد و به او گفت می خواستم ببینم به آنچه در کتابِ خود نوشته ای عامل هستی یا نه.

ارزش هر جامعه با «نظام ارزشى» آن جامعه رابطه مستقيم دارد. اگر فضائل اخلاقى زيربناى نظام باشد، اين جامعه همواره داراي استحكام و استوارى است؛ اما اگر نظام جامعه اى بر رذائل اخلاقى استوار باشد طبعاً بى ارزش و فناپذير است. آری ارزش هر فرد يا جامعه اى را بايد با معيارى كه از ابتداى خلقت انسان ها معيار سنجش آنها بوده است سنجيد. اگر نظام ارزشى جامعه فضيلت را معيار قرار دهد، هر فرد آن جامعه خود را با آن معيار با ارزش تلقّى كرده و جلوه مى دهد و اگر رذالت را معيار قرار دهد، هر فرد آن جامعه، خود را با آن معيار نشان مى دهد.

یک سال در زمان کودکی حضرت علی(ع)، قحطی فراگیری در مکه پدید آمد و برادران و برادرزاده های ابوطالب که از عائله مندی و پرهزینه بودن زندگی او مطلع بودند، تصمیم گرفتند هر کدام، یکی از فرزندان ابوطالب را نزد خود نگه دارند. حضرت رسول(ص) نیز علی(ع) را به خانه خود برد و تا سالها نزد خود پرورش داد. علی(ع) همچنان و تا زمان بعثت در خانه حضرت رسول(ص) بود و فضائل اخلاقی را از ایشان می آموخت و بعد از بعثت، ایشان را تصدیق و از ایشان پیروی کرد.

اختلاف بنى امیّه با بنى هاشم ریشه در مقامات عالی معنوی بنی هاشم دارد که موجب حسد و بغض بنی امیه می گشت. بنی هاشم از امتیازاتی همچون بعثت رسول خدا از میان آنان، مرتبه بی نظیر علمی، هدایت شدن مردم به وسیله آنها، اصالت خانوادگى و طهارت حَسَب و نَسَب، اسلام آوردن از روی عقیده و فضائل دیگر اخلاقی برخوردار بودند. در مقابل بنی امیه همواره به آلودگی و رسوایی های اخلاقی، شبهه در اصالت نسب، اسلام آوردن از روی ترس و طمع و نیرنگ معروف بودند.
 

هر كاری هنگامى به ثمر مى رسد كه انسان با اراده قوى و خلل ناپذير و عزمى راسخ وارد آن شود؛ در طريق تهذيب اخلاق و سير سلوك الى اللّه نيز اراده و نيّت قاطع لازم است. قـرآن در سوره آل عمران، آيه 159، خطاب به پيامبر اسلام(ص) مى گويد: «هنگامى كه تصميم گرفتى؛ توكّل بر خدا كن!». در حديثی از امام صادق(ع) مى خوانيم: «هنگامى كه نيّت محكم و قوى باشد، بدن ضعيف و ناتوان نخواهد شد». همچنین از على(ع) نقل شده است: «عطاياى الهى به اندازه نيّت انسان است».