شکرگزاری دارای سه مرحله است: 1- شکر قلبی: شناخت نعمت و ارزش و اهميت آن. 2- شکر زبانی: سپاسگزاری زبانی از خداوند، با کلماتی که از عمق دل و جان بر می خیزد. 3- شکر عملی: این مرحله، مهم ترين شيوه شکرگزاری است؛ زيرا بسياری از افراد، زبان شاکری دارند اما در عمل کفران می کنند. شكر عملى نسبت به افراد متفاوت است و در هر جا به شكلى خواهد بود، مثلا: شکر پروردگار به ثنا و ستایش او، قدردانی از مافوق به پيروى صادقانه از او، و در مورد هم رديف به رعایت حق برادری در مورد او است.

خداوند بی نياز از شکرگزاری در برابر نعمت هايی است که به انسان بخشيده، لکن سپاس از پروردگار، نشانه شايستگی دريافت نعمت و ناسپاسی نشانه بی لياقتی است. از سوي ديگر، پرورش روح شكرگزارى از خداوند در وجود انسان، به تشكر در برابر زحمات انسان های ديگر مى انجامد و انگيزه مؤثّرى براى حركت بيشتر در جامعه انسانى می شود. شكرگزارى علاوه بر معرفت به بخشنده نعمت، معرفت نعمت را نيز به همراه خواهد داشت، چرا كه هرچه كيفيّت و كميّت نعمت بالاتر باشد، شكر افزونتری را مى طلبد.

خداوند می فرماید: «لَئِن شَكَرتُم لاَزيدَنَّكُمْ وَ لَئِن كَفَرتُم اِنَّ عَذابى لَشديد»؛ (اگر شكرگزارى كنيد نعمت خود را بر شما خواهم افزود و اگر ناسپاسى كنيد مجازاتم شديد است)، خداوند به سپاس گزاران وعده قطعى افزایش نعمت مى دهد ولی درباره كفران كنندگان، بصورت کلی مى فرمايد: «عذاب من شديد است»، اين تفاوت تعبير، دليل بر نهايت لطف پروردگار و در عين حال هشداری به افراد ناسپاس است. این آیه همه نعمتهای خداوند را شامل می شود، که از مصادیق بارز و ویژه آن پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) می باشند.

خداوند در قرآن، و در مذمت انسانهای فاقد ایمان، که ناسپاسی درون آنها نهادینه گردیده، به گروهی اشاره مى كند كه به هنگام مصيبت با تمام وجود، خدا را مى خوانند اما همين كه طوفان بلا فرو نشست همه چيز را فراموش كرده و ناسپاسى مى کنند. لذا می فرماید: «هنگامى كه در دريا ناراحتى به شما برسد همه كس را جز خدا فراموش مى كنيد، اما هنگامى كه شما را به خشكى مى رساند روى برمى گردانيد ...» سپس در آیه دیگر می فرماید: «چگونه ناسپاسى کرده و مغرور مى شويد، و آن كس كه مى تواند شما را در دريا غرق كند، می تواند در خشكى نيز شما را در اعماق زمين فرو ببرد».

«کفر» به معنی پوشاندن چیزی است، و از آنجا كه شخص ناسپاس، در صدد بی اعتنایی و بی ارزش نمودن نعمت است، به این عمل «كفران» مى گويند. كفران نعمت، گاه در قلب و گاه با زبان و گاه در عمل است. انسان های ناسپاس نعمت ها را در قلبِ خود بى مقدار يا كم اهميت مى شمرند و با زبان در بی ارزش بودن آن نعمت سخن مى گويند و در عمل نیز به جاى حسن استفاده، از آن سوء استفاده مى كنند. به همين دليل بزرگان علم اخلاق فرموده اند: «شكر نعمت آن است كه بندگان، نعمت هاي خدا را در همان راهى مصرف كنند كه براى آن آفريده شده است».

شکر به مفهوم قدردانی از نعمت ها با قلب، زبان و عمل است. شکر قلبی به معنی تسليم در برابر رضای خداوند، و شکر زبانی، ادای جملات سپاس گزارانه است. مقصود از شکر عملی نیز، استفاده مناسب از هر نعمت در راستای هدف خلقت می باشد. البته هيچ كس توان شكرگزاری واقعی از نعمت هاى خدا را ندارد؛ چرا كه همين توفيق شكرگزارى و توانایی بر آن از نعمت هاى خدا بوده و خود نیازمند به سپاسی دیگر است. لذا همانطور كه در روايات اشاره شده برترين شكر، اظهار عجز و ناتوانى از شکرگزاری در برابر نعمت هاى خداوند است.

«توفیق» یعنی خداوند مقدمات وصول به مقصود را برای بنده اش فراهم کند و«سلب توفیق» از میان بردن آنها است که البته نتیجه اعمال خود انسان‏ است. عوامل توفیق الهی عبارتند از: انفاق، پرهیزگاری، حسن نیت، دعا، نصیحت پذیری، علم، مطالعۀ زندگی خوبان، مال حلال، توبه و استغفار، تلاش و پشتکار، حسن خلق، همنشین خوب، اخلاص، نظم، توسل و ... عوامل سلب توفیق عبارتند از: بخل، بی نیازی از خدا، گناه، حب دنیا، لغویات، غفلت، شرکت در مجالس گناه، کسالت، همنشین بد، حرام خواری، کفران نعمت، غفلت و... .

اسباب و زمینه هاى هدایت و ضلالت از منظر قرآن عبارتند از: 1- فسق و خروج از اطاعت و فرمان؛ «یُضِلُّ بِهِ کَثِیراً وَ یَهْدِی بِهِ کَثِیراً وَ ما یُضِلُّ بِهِ إِلاَّ الْفاسِقِین». 2- ظلم؛ «وَ اللّهُ لایَهْدِی الْقَوْمَ الظّالِمِین». 3- کفر؛ «وَ اللّهُ لایَهْدِی الْقَوْمَ الْکافِرِین».4- دروغگوئى و کفران؛ «اِنَّ اللّهَ لایَهْدِی مَنْ هُوَ کاذِبٌ کَفّار». 5- اسراف و دروغگوئى؛ «إِنَّ اللّهَ لا یَهْدِی مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ کَذّاب».

گناهان مربوط به زبان و آثار مخرّبى كه در فرد و جامعه دارد بسيار زياد مى باشد، از جمله: 1- جدال و مراء. 2ـ خصومت و نزاع و لجاج در كلام. 3- بد زبانى و دشنام. 4- استهزاى ديگران. 5- فاش كردن اسرار مردم. 6- دروغ. 7- غیبت. 8- تهمت. 9- شهادت به باطل. 10- ايذاء ديگران با گفتار. 11- تبليغ باطل و تشويق بر گناه و امر به منكر و نهى از معروف. 12- سخن چينى. 13- كفران و ناسپاسى با زبان. 14- نشر شايعات بى اساس و اكاذيب و اشاعه فحشاء. 15- غنا. و موارد بسیار دیگر.

معصومين(ع) در سخنان تکان دهنده به پیامدهای کفران نعمت پرداخته اند؛ پيامبر(ص) مي فرمايد: «کفران گناهي است که زودتر از همه گناهان دامان انسان را مي گيرد». امام علي(ع) در این رابطه مي فرمايد: «کفران سبب زوال نعمت ها شده و كفران كننده آن منكر فضل الهى است». امام سجاد(ع) در حديثي مي فرمايد: «كفران نعمت و ترك شكر گناهانى است كه نعمت هاى الهى را تغيير مى دهد». اين تعبيرات نشان دهنده آثار اين رذيله اخلاقى در زندگى فردى و اجتماعى است؛ و اینکه سبب سلب توفيقات و مايه دورى انسان از خدا مي شود.