آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

«توفیق» یعنی خداوند مقدمات وصول به مقصود را برای بنده اش فراهم کند و«سلب توفیق» از میان بردن آنها است که البته نتیجه اعمال خود انسان‏ است. عوامل توفیق الهی عبارتند از: انفاق، پرهیزگاری، حسن نیت، دعا، نصیحت پذیری، علم، مطالعۀ زندگی خوبان، مال حلال، توبه و استغفار، تلاش و پشتکار، حسن خلق، همنشین خوب، اخلاص، نظم، توسل و ... عوامل سلب توفیق عبارتند از: بخل، بی نیازی از خدا، گناه، حب دنیا، لغویات، غفلت، شرکت در مجالس گناه، کسالت، همنشین بد، حرام خواری، کفران نعمت، غفلت و... .

اهل لغه توفیق را به معنای موافق گردانیدن اسباب می دانند.(1) و در اصطلاح «توفیق» یعنی اینکه خداوند مقدمات وصول به مقصود را برای بنده اش فراهم کند، و «سلب توفیق» از میان بردن آنها است (2) که البته نتیجه اعمال خود انسان‏ها است که این امور را در پى دارد. (3)
برخی مواقع مترادف هدایت و ضلالت معنی می شوند مثلاً منظور از افزودن ضلالت و گمراهى ظالمان و ستمگران در آیه «و لا تزد الظالمین الا ضلالا»، همان سلب توفیق الهى معنی شده است.(4)
جالب اینکه واژه «یُسْر» و «عُسْر» که در سوره لیل آمده است، را برخی از مفسران بزرگ، به زمینه‏ هاى توفیق و آسان شدن راه اطاعت خدا و سلب توفیق و پیچیدگى راه طاعت، تفسیر کرده اند.(5)
خداوند در این سوره می فرماید: «فَأَمَّا مَنْ أَعْطى‏ وَ اتَّقى، وَ صَدَّقَ بِالْحُسْنى، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْیُسْرى، وَ أَمَّا مَنْ بَخِلَ وَ اسْتَغْنى، وَ کَذَّبَ بِالْحُسْنى‏، فَسَنُیَسِّرُهُ لِلْعُسْرى»؛ (6) (امّا آن کس که [در راه خدا] انفاق کند و پرهیزگارى پیش گیرد، و جزاى نیک [الهى] را تصدیق کند، ما او را در مسیر آسانى قرار مى ‏دهیم، امّا کسى که بخل ورزد و [از این راه] بى نیازى طلبد، و پاداش نیک ]الهى] را انکار کند، بزودى او را در مسیر دشوارى قرار مى ‏دهیم).
در این آیات خداوند برای «توفیق الهی» سه عامل را بیان داشته است که عبارتند از: انفاق، پرهیزگاری و تصدیق جزاهای الهی و همچنین عوامل سلب توفیق را بخل، بی نیازی طلبی از خدا و انکار پاداش نیک الهی می داند .
یکی دیگر از واژه هایی که به سلب توفیق معنی شده است واژه «لعن» در دنیاست که اهل لغت آن را به معنى سلب توفیق گرفته اند، ولی در واقع باید گفت سلب توفیق، از مصادیق لعن مى‏ باشد. (7)
گاه مجازاتها که نتیجه گناهان انسان است، به شکل سلب توفیق نمود پیدا می کند چنانکه خداوند متعال در آیه 49 سوره مبارکه مائده مى‏ فرماید: «فَإِنْ تَوَلَّوْا فَاعْلَمْ أَنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُصِیبَهُمْ بِبَعْضِ ذُنُوبِهِمْ وَإِنَّ کَثِیراً مِنَ النَّاسِ لَفَاسِقُونَ»؛ (و اگر آنها [از حکم و داورى تو]، روى گردانند، بدان که خداوند مى ‏خواهد آنان را به خاطر پاره‏اى از گناهانشان مجازات کند و بسیارى از مردم فاسقند). به طور مثال برخى از زوّار خانه خدا علیرغم اینکه سفر اوّل آنهاست از زیارت کعبه مقدّس هیچ لذّتى نمى‏ برند، و این سفر معنوى کمترین تأثیر و تغییرى در آنها ایجاد نمی کند! چرا که گذشته آنها پرونده سیاهى را تشکیل داده که حاصل آن سلب توفیق و قساوت قلب بوده است. (8)
از توفیق در روایات به عنوان «لاقائد کالتوفیق»؛ (بهترین راهبر)، (9) و «اجلٌ ما ینزل من السماء التوفیق»؛ (با ارزشترین چیزی که از آسمان فرو می‌آید)، (10) تعبیر شده است.
در دعاهای فراوانی هم ازخداوند، توفیق طلب شده، مثل «ارزقنی فیها التوفیق لما وفقت له محمد و آل محمد»(11) و یا «وفقنی للّتی هی أزکی ....»(12) و یا «اللهم ارزقنی توفیق الطاعۀ و بعد المعصیۀ...» و ...
شاید گفته شود چرا این توفیقات شامل حال گروهى مى‏ شود، در حالى که گروه دیگرى از آن محروم مى‏ گردند؟ باید گفت در حقیقت انجام عمل خیر، سبب توفیق الهى مى‏ گردد، و انجام اعمال شرّ، توفیق را از آدمى سلب مى‏ کند. (13)
توفیق و موافق قراردادن همه اسباب و وسائل خارجی تنها از جانب خداوند متعال امکان‌ پذیر است زیرا کسی را چنین نیروی فراگیر و کاملی نیست که بتواند در هر موردی که می‌خواهد همه اسباب و مسائل مادی و معنوی را موافق سازد. (14) در قرآن از زبان حضرت شعیب(علیه السلام) آمده است: «و ما توفیقی الا بالله»؛ (توفیق من تنها از جانب خداوند است). (15)
به هر حال توفیق و نهادینه کردن روح عبودیت، مانند دیگر فضائل نیاز به تمرین و تلاش دارد، زیرا همان‌ طور که عواملی مثل فطرت و عقل، انسان را به سوی عبادت و تکامل سوق می‌ دهند، عوامل متعددی از شهوت و هوای نفس و ... انسان را از عبادت و عبودیت باز می‌ دارند. این اراده و تلاش و پشتکار است که می‌ تواند عوامل منفی را خنثی کند و انسان را در طریق عبودیت قرار دهد، امام رضا(علیه السلام) می‌ فرمایند: «من سأل الله التوفیق و لم یجتهد فقد استهزء بنفسه»؛ (هرکس از خدا توفیق مسألت کند، در حالیکه کوشا و تلاشگر نیست، خود را به استهزاء گرفته است). (16)
برخی از عوامل توفیق غیر از انفاق، پرهیزگاری و تصدیق جزاهای الهی، عبارتند از: نیت خوب داشتن، چنانکه امام علی(علیه السلام) می فرماید: «من حسنت نیته أمّده التوفیق»؛ (هرکه نیتش خوب باشد، توفیق یار او شود). (17)
یکی از عوامل دیگر توفیق، دعا است. حضرت علی (علیه السلام) می‌فرماید: «علیک بالاستعانۀ بالهک و الرغبۀ الیه فی توفیقک»؛ (یعنی برتوست که از خدایت کمک بگیری و توفیق را از او طلب کنی). (18)
عامل دیگر، نصیحت پذیری و موعظه است. زیرا ممکن است حتی کسانی که اهل عبادتند گاهی دچار کم رغبتی شوند، که در این حالت، نیاز به عوامل دارند که نشاط عبادت را به آن‌ها بازگرداند و موعظه می‌ تواند بسیار کارساز باشد حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «من اکبر التوفیق الأخذ نصیحۀ»؛ (بزرگترین توفیق برای انسان پذیرش نصحیت است). (19)
عوامل دیگری نیز برای توفیق بیان شده است، مانند: علم، مطالعۀ زندگی علماء و خوبان، مال حلال، توبه و استغفار، تلاش و پشتکار، حسن خلق، همنشین خوب، اخلاص، نظم و برنامه‌ ریزی، توسل و ...
از عوامل سلب توفیق نیز علاوه بر بخل، بی نیازی طلبی از خدا و انکار پاداش نیک الهی، می توان به موارد زیر اشاره کرد:
گناه یکی از این عوامل است. امام صادق(علیه السلام) می فرماید: «إنّ الرجل یذنب الذنب فیحرم صلاۀ اللیل، و إنّ العمل السیّ، أسرعُ فی صاحبه من السکّین فی للّحم»؛ (یعنی همانا، بنده گناهی می‌ کند و به سبب آن از نماز شب محروم می‌ شود، سرعت تأثیرکار بد در آدمی از سرعت تأثیر چاقو در گوشت بیشتر است». (20)

از عوامل دیگر در سلب ایمان می توان به حب دنیا اشاره کرد. زیرا اصل همه خطورات قلبی که انسان را از یاد خدا باز می‌ دارد، و به خود مشغول می‌سازد، محبت به دنیا و اشتغال به آن است. خداوند می فرماید: «یا ایها الذین آمنوا لاتلهکم اموالکم و لا اولادکم عن ذکر الله و من یفعل ذلک فاولئک هم الخاسرون»؛ (ای اهل ایمان مبادا هرگز، مال و فرزندانتان شما را از یاد خدا غافل سازد و البته کسانی که به امور دنیا از یاد خدا غافل شوند، آن‌ها به حقیقت زیانکاران عالمند)، (21)
یکی دیگر از عوامل سلب توفیق طبق روایات، اشتغال به لغویات است. حضرت علی(علیه السلام) می فرماید: «من اشتغل بما لا یعنیه فاته ما یعنیه»؛ (هرکس به امور بیهوده بپردازد، امور سودمند را از دست می دهد)، (22)
عامل دیگر سلب توفیق، غفلت و شرکت در مجالس گناه یا... می باشد. چنانکه امام سجاد(علیه السلام) در دعاى ابوحمزه، به هنگام مناجات با خدا، عرض مى‏ کند: «او لَعَلَّکَ رَأَیْتَنى آلِفُ مَجَالِسَ البَطَّالِینَ فَبَیْنى وَ بَیْنَهُم خَلَّیْتَنى»؛ (شاید مرا علاقه ‏مند به مجالس غافلین دیدى و مرا در میان آنها رها ساختى). (23)
برخی از دیگر عوامل سلب توفیق هم عبارتند از: تنبلی و کسالت، همنشین بد، حرام خواری، کفران نعمت، غفلت و... .