از ديدگاه «قرآن»، دليل طغيان انسانها، بي نياز دانستن خود است، آنجا كه مي فرمايد: «چنين نيست كه شما مي پنداريد به يقين انسان طغيان مي كند * از اينكه خود را بي نياز ببيند». بعضي از انسانها وقتی به جایگاهي، مال و ثروتي یا پست و مقامی برسند طغیان می کنند. در مقابل، افرادى هستند كه ظرفيت وجودى آنها آنقدر بالاست كه وضع زندگي آنها قبل و بعد از پست و مقام تغييري نمي كند.
برخی از راهکارهای درمان ناسپاسی و تقویت روح شکرگزاری در انسان عبارتند از: 1- افزایش تفکر و شناخت انواع نعمت های ظاهری و باطنی خداوند، که سبب تقویت حس شکرگزاری در انسان می شود. 2- دقت در روند زندگی افرادی که در سطح پایین تری از انسان قرار دارند. 3- در هر مصیبتی انسان به بدتر از آن هم بیندیشد، و خدا را سپاسگزار باشد که گرفتار بدتر از آن نشده است.
امام علی(ع) در ارتباط با لزوم «شکر منعم» می فرماید: «حتى اگر خدا تهديد به عذاب در برابر عصيان نكرده بود؛ واجب بود به پاس نعمت هايش نافرمانى او نكنند». همچنین امام باقر(ع) می فرماید: «شبى عايشه از پیامبر(ص) سؤال كرد: چرا خود را [براى عبادت] اين همه به زحمت مى‌افكنى در حالى كه خداوند گناهان گذشته و آينده تو را بخشيده است؟ حضرت فرمودند: آیا من نباید بنده شکرگزار او باشم».
آیات 15 تا 17 سوره «سبأ»، به ناسپاسی قوم سبأ و عاقبت آنها اشاره می کند. آنان در پرتو لطف خداوند به انواع نعمت ها دست یافتند، اما کفران نعمت کرده و به سرکشی و طغیان پرداختند، به يكديگر تفاخر مى كردند و به اختلاف طبقاتى دامن مى زدند. آنها ناسپاسی را به حدّ اعلى رساندند، لذا مجازات شان نيز در حدّ اعلا بود. خداوند آن چنان سرزمين و جمعيت آنها را متلاشى کرد، كه سرگذشت شان به عنوان يك ضرب المثل در تاریخ ثبت گردید.
«کفر» به معنی پوشاندن چیزی است، و از آنجا كه شخص ناسپاس، در صدد بی اعتنایی و بی ارزش نمودن نعمت است، به این عمل «كفران» مى گويند. كفران نعمت، گاه در قلب و گاه با زبان و گاه در عمل است. انسان های ناسپاس نعمت ها را در قلبِ خود بى مقدار يا كم اهميت مى شمرند و با زبان در بی ارزش بودن آن نعمت سخن مى گويند و در عمل نیز به جاى حسن استفاده، از آن سوء استفاده مى كنند. به همين دليل بزرگان علم اخلاق فرموده اند: «شكر نعمت آن است كه بندگان، نعمت هاي خدا را در همان راهى مصرف كنند كه براى آن آفريده شده است».
سرچشمه ناسپاسي، از عدم شناخت انسان نسبت به نعمت های الهی ناشي مي شود، اگر لحظه اي در آفرينش اعضای بدن خويش دقت کنيم به این مطلب پی می بریم که سلب نعمت هاى به ظاهر كوچك و بسيار كم اهميت حيات ما را به خطر مى اندازد. حال اگر نعمت هدايت انبياء و نزول كتب آسمانى را بر آن ها بيفزاييم، آنگاه در مي يابيم كه مواهب الهى بر ما بسيار و توان شكرگزاري مان بسيار ناچيز است. آری توجّه به اين امور، ريشه هاى ناسپاسى را مى سوزاند و روح شكرگزارى را در انسان زنده می کند.
طبق آيات 17 تا 22 سوره «عبس»، می توان علت کفران و ناسپاسی انسان را غفلت از خود و تطورات دوران جنينى و تقدیر و محاسبه خداوند در اصل وجود و اعضاي پيكر و نيازهاى گوناگون او در فاصله هاى زمانى دوران هاى تكاملش دانست؛ که تمام اينها را خدا اندازه گيرى كرده و نظام بخشيده و موزون ساخته است. و اینکه خداوند بعد از پيمودن دوران تكامل، راه تولد را براى او هموار مى سازد و همه چيز را براى ورود او در دنياى جديد آماده مى گرداند و از سوى ديگر عقل و غرائز را به او مى دهد و برایش رسول و کتاب الهی مى فرستد.
معصومين(ع) در سخنان تکان دهنده به پیامدهای کفران نعمت پرداخته اند؛ پيامبر(ص) مي فرمايد: «کفران گناهي است که زودتر از همه گناهان دامان انسان را مي گيرد». امام علي(ع) در این رابطه مي فرمايد: «کفران سبب زوال نعمت ها شده و كفران كننده آن منكر فضل الهى است». امام سجاد(ع) در حديثي مي فرمايد: «كفران نعمت و ترك شكر گناهانى است كه نعمت هاى الهى را تغيير مى دهد». اين تعبيرات نشان دهنده آثار اين رذيله اخلاقى در زندگى فردى و اجتماعى است؛ و اینکه سبب سلب توفيقات و مايه دورى انسان از خدا مي شود.
انسان ناسپاس با زبان حال مى گويد: من لايق اين نعمت نيستيم، اما در مقابل انسان شکرگزار مى گويد: من لايق و شايسته ام، نعمت را بر من افزون كن. امام صادق(ع) مي فرمايد: «به محض شکرگزاری انسان، خداوند فرمان افزايش نعمت را صادر مى کند». بر این اساس ناسپاسى سبب سلب نعمت ها می شود، اما لطف خداوند سبب تاخیر در مجازات می شود، حال اگر انسان در اين مدت آگاه نشود، مجازات او حتمى است. از سویی ناسپاسى در برابر خالق به ناسپاسي در برابر مخلوق می انجامد و اين صفت سبب بيزارى مردم و انزواى فرد می شود.
امام علی(ع) پس از بیان نعمت هایی که خدا از ابتدای مراحل خلقت انسان در رَحِم و دوران جنينی و مراحل شيرخواري و كودكي و نوجوانى و رسیدن به قدرت و رشد کامل، به او عطا نموده درباره ناسپاسي انسان می فرماید: «[وقتي] به حدّ كمال رسيد، سركشى مي كند و بى پروا به بيراهه مى رود؛ در اين حالت سعى او بر عملي كردن همه هوس هايش است و براى بدست آوردن دنيا، خود را به رنج مي اندازد و براى لذّاتش پيوسته تلاش مي كند. او هرگز فكر نمى كند مصيبتى برايش پيش آيد و بنابراين هيچ گاه از روى تقوا در پيشگاه خدا خضوع نمى كند».
قال الصادق (عليه السلام) :
مَنْ حَجَّ يُرِيدُ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لا يُرِيدُ بِهِ رِيَاءً وَ لا سُمْعَةً غَفَرَ اللَّهُ لَهُ الْبَتَّةَ
کسى که حجّ انجام دهد و خدا را اراده کند و قصد ريا و شهرت طلبى نداشته باشد قطعاً خداوند او را خواهد بخشيد
وسائل الشيعة: 11/109