امام علی(ع) در نهج البلاغه به بيان عظمت نعمت هاى الهى بر انسانها مى پردازد و مي فرمايد: «به خدا قسم اگر دلهاى شما به كلّى آب شود و چشمهايتان از شدّت شوق به خدا و يا از خوف او [به جاى قطرات اشك] خون ببارد، سپس تا پايان دنيا زنده بمانيد و تا آنجا كه در توان داريد در اطاعت خدا تلاش كنيد، باز اعمالتان پاسخگوى نعمت هاى عظيم الهى بر شما نيست، به ويژه نعمت هدايت شما به سوى ايمان؛ بنابراين به اعمال ناچيز خود مغرور نشويد و بدانيد همه آنها در برابر نعم الهى همچون قطره اى است در برابر دريايى عظيم و ژرف».

سپاس در برابر بخشش و احسان انسان های ديگر، همانند شکر خالق مطلوب است. امام رضا(ع) می فرمايد: «كسى كه از نعمت و بخشش مخلوقين شكرگزارى نكند، شكر خداوند متعال را بجا نياورده است». اين سخن دو تفسير دارد: نخست اين كه ترك سپاسگزارى از انسان های ديگر، دليل بر وجود روح ناسپاسى در شخص است؛ دیگر اینکه تشكّر از مخلوق، در واقع تشكّر از خدا است؛ خداوند در قرآن صريحاً دستور شكرگزارى نسبت به بندگان را صادر كرده و آن را در كنار شكرگزارى از خودش قرار داده است.

برخی از راهکارهای درمان ناسپاسی و تقویت روح شکرگزاری در انسان عبارتند از: 1- افزایش تفکر و شناخت انواع نعمت های ظاهری و باطنی خداوند، که سبب تقویت حس شکرگزاری در انسان می شود. 2- دقت در روند زندگی افرادی که در سطح پایین تری از انسان قرار دارند. 3- در هر مصیبتی انسان به بدتر از آن هم بیندیشد، و خدا را سپاسگزار باشد که گرفتار بدتر از آن نشده است.

شکر به مفهوم قدردانی از نعمت ها با قلب، زبان و عمل است. شکر قلبی به معنی تسليم در برابر رضای خداوند، و شکر زبانی، ادای جملات سپاس گزارانه است. مقصود از شکر عملی نیز، استفاده مناسب از هر نعمت در راستای هدف خلقت می باشد. البته هيچ كس توان شكرگزاری واقعی از نعمت هاى خدا را ندارد؛ چرا كه همين توفيق شكرگزارى و توانایی بر آن از نعمت هاى خدا بوده و خود نیازمند به سپاسی دیگر است. لذا همانطور كه در روايات اشاره شده برترين شكر، اظهار عجز و ناتوانى از شکرگزاری در برابر نعمت هاى خداوند است.

شکرگزاری دارای سه مرحله است: 1- شکر قلبی: شناخت نعمت و ارزش و اهميت آن. 2- شکر زبانی: سپاسگزاری زبانی از خداوند، با کلماتی که از عمق دل و جان بر می خیزد. 3- شکر عملی: این مرحله، مهم ترين شيوه شکرگزاری است؛ زيرا بسياری از افراد، زبان شاکری دارند اما در عمل کفران می کنند. شكر عملى نسبت به افراد متفاوت است و در هر جا به شكلى خواهد بود، مثلا: شکر پروردگار به ثنا و ستایش او، قدردانی از مافوق به پيروى صادقانه از او، و در مورد هم رديف به رعایت حق برادری در مورد او است.

نخستين راهکار تقويت روح شکرگزاری در انسان، شناخت نعمت ها است؛ خصوصا در عصر کنونی که پيشرفت علوم کمک موثری به شناخت نعمت ها کرده، انگيزه سپاس گزاری از این طريق، ابعاد گسترده ترى پيدا كرده است. راهکار ديگر اين است كه انسان به کسانی که نسبت به او فرودست اند نگاه كند، زيرا درک می کند که خداوند چه امكاناتى در اختيارش قرار داده كه به عللی در اختيار ديگران نيست. بهترين راه براى ايجاد انگيزه هاى تشكر در مردم نسبت به يكديگر، آن است كه افراد قدردان و شكرگزار مورد تشويق قرار گيرند.

در جهان آفرينش همه جا روح سخاوت و بذل و بخشش حاكم است. خورشيد دائم مى سوزد و با نور و گرمايش به همه مخلوقات زندگى مى بخشد. زمين با انواع مواهبى كه در دل دارد، همه را سخاوتمندانه در اختيار انسان مى گذارد. در وجود يك انسان نيز قلب، دستگاه تنفس، معده، چشم، گوش، دست و پا هيچ كدام تنها براى خودشان كار نمى كنند و هرگز در خدمت به ساير اجزاء بدن، «بُخل» نمى ورزند؛ بلكه آنچه را كه دارند سخاوتمندانه در ميان خود و تمام سلول هاى بدن تقسيم مى كنند. در چنين جهان با سخاوتي، آيا جايى براى انسان بخيل وجود دارد؟

بهترين كسب و كارها از نظر امام رضا(ع) مربوط به كسى است كه زندگى ديگران در زندگى او بهبودى پيدا كند و افرادِ ديگر سر سفره كسب و كار او بنشينند و بهره‌مند شوند؛ اما بدترين كسب‌ها مربوط به كسى است كه ديگران از كنار زندگى او نان نخورند. پس وقتى نعمت‌هاى خدا به سراغ انسان آمد، بايستي حقّ آنها را ادا كرد؛ چرا كه نعمت‌ها وقتى از انسان جدا شود، ديگر به آسانى بر نمى‌گردد.

از نظر امام جواد(ع) كسى كه از خدا بريده و به غير او بپيوندد، خدا او را به همان شخص واگذار مى‌كند و وقتي بدون علم عمل كند، خراب كارى او بيش از آباد كردن اوست. پس بايد معتقد باشد كه هر چه هست از ناحيه خداست و اين عالَم، عالَم اسباب است. اينكه كسى در خانه بنشيند و فقط دعا كند كافى نيست؛ بلكه انسان بايد به دنبال اسباب برود و مسبّب الاسباب را تنها خدا بداند.

سرچشمه ناسپاسي، از عدم شناخت انسان نسبت به نعمت های الهی ناشي مي شود، اگر لحظه اي در آفرينش اعضای بدن خويش دقت کنيم به این مطلب پی می بریم که سلب نعمت هاى به ظاهر كوچك و بسيار كم اهميت حيات ما را به خطر مى اندازد. حال اگر نعمت هدايت انبياء و نزول كتب آسمانى را بر آن ها بيفزاييم، آنگاه در مي يابيم كه مواهب الهى بر ما بسيار و توان شكرگزاري مان بسيار ناچيز است. آری توجّه به اين امور، ريشه هاى ناسپاسى را مى سوزاند و روح شكرگزارى را در انسان زنده می کند.