اگر سؤال شود در آیه 31 سوره «لقمان» چه ارتباطى ميان «صبر» و «شكر» با «حركت كشتى در دريا» وجود دارد؟ مي گوييم: خداوند در اين آيه، خصوص معناى صبر و شكر را اراده نكرده و مرادش اين نيست كه در حركت كشتى بر روى آبِ دريا، نشانه‌هايى براى خصوص انسان‌هاى صبور و شكور است و براى ديگران نيست؛ بلكه مراد آيه اين است كه در اين امر، نشانه‌هايى براى مؤمنان وجود دارد، ولى از آنجا كه صبر و شكر از بهترين صفات شايسته اهل ايمان است، خداوند آنان را با اين دو صفت ياد مى كند...

«کفر» به معنی پوشاندن چیزی است، و از آنجا كه شخص ناسپاس، در صدد بی اعتنایی و بی ارزش نمودن نعمت است، به این عمل «كفران» مى گويند. كفران نعمت، گاه در قلب و گاه با زبان و گاه در عمل است. انسان های ناسپاس نعمت ها را در قلبِ خود بى مقدار يا كم اهميت مى شمرند و با زبان در بی ارزش بودن آن نعمت سخن مى گويند و در عمل نیز به جاى حسن استفاده، از آن سوء استفاده مى كنند. به همين دليل بزرگان علم اخلاق فرموده اند: «شكر نعمت آن است كه بندگان، نعمت هاي خدا را در همان راهى مصرف كنند كه براى آن آفريده شده است».

امام علی(ع) در رابطه با توفيق شكرگزارى می فرماید: «كسى كه توفيق شكرگزارى پيدا كند از فزونى نعمت محروم نخواهد شد»، هم چنین خداوند فرموده: «اگر شكرگزارى كنيد، نعمت بر شما افزون خواهم كرد»، زيرا شكرگزار با این عمل لياقت خود را براى فزونى نعمت ثابت مى كند. از سویی مهم ترین مرحله شكر، شكر عملى است به طوري كه هر نعمتى را در جاى خود استفاده كند و آنها را وسيله عصيان خدا قرار ندهد. امام علی(ع) در حدیثی می فرماید: «نخستين چيزى كه در برابر خداوند سبحان بر شما واجب است شكر نعمت هاى اوست».

امام علی(ع) درباره وابستگی به «دنیا» می فرماید: «از كسانى مباش كه درباره دنيا همچون زاهدان سخن مى گويد اما مانند دنياپرستان عمل مى كند»، اشاره به اين كه ميان قول و فعل تو درباره زرق و برق دنيا و زهد و رغبت در آن تناقض نباشد آن گونه كه رياكاران و متظاهران به ورع و خالى از قداست و پاكى سخن مى گويند. همچنین امام علی(ع) در ادامه می فرماید: «از كسانى مباش كه نفسش او را در امور دنيا به آنچه گمان دارد وادار مى كند، ولى در امور آخرت که به آن يقين دارد بى اعتنا است».

«شاكِر» و «شَكُور» از ماده «شُكر» به معنى اعتراف به نعمت به عنوان بزرگداشتِ بخشنده نعمت است. این واژه در مورد خداوند چند معني دارد: كسى كه طاعتِ كم را مى پذيرد و ثوابِ بسيار مى دهد يا نعمتِ فراوان مى بخشد که در حقيقت به معني جزا و پاداش عمل است، امّا نه به مقدار عمل. در واقع اين وصف الهى، توجه به حق شناسى خداوند است كه در برابر كمترين عملِ صالح، بزرگترين پاداش را مى دهد، و می گوید ما باید با الگو گرفتن از خداوند در مقام پاداش و جبران هرگز مقيد به مساوات و برابرى نباشيم.

امام علی(ع) درباره راه كامل كردن «نعمت های الهي» می فرماید: «نعمت هاى خدا را با صبر و استقامت بر طاعتش و دورى از معصيتش بر خويش كامل كنيد». شكر حقيقى آن است كه انسان نعمت هاى خدا را در مسير طاعت به كار گيرد و هرگز از آنها در جهت نافرمانى خداوند، بهره نبرد. امام(ع) مي فرمايد: «كمترين چيزى كه خدا بر شما لازم دانسته اين است كه نعمت ها را در راه گناه به کار نگيريد».

پیامبر(ص) می فرماید: ايمان دو بخش است نيمى از آن صبر است و نيم ديگر شكر. آری هركس در مطالعه اسرار آفرينش و همچنين اسرار زندگى اجتماعى بشر دقيق تر و شكيباتر باشد و روح شكرگزارى، يعنى استفاده از وسائل معرفت بر وجود او حاكم گردد سهم بيشترى از معرفت نصيب او مى شود و به همين دليل می توان گفت صبر و شكر از جمله زمينه هاى مؤثّر معرفت است.

انسان ناسپاس با زبان حال مى گويد: من لايق اين نعمت نيستيم، اما در مقابل انسان شکرگزار مى گويد: من لايق و شايسته ام، نعمت را بر من افزون كن. امام صادق(ع) مي فرمايد: «به محض شکرگزاری انسان، خداوند فرمان افزايش نعمت را صادر مى کند». بر این اساس ناسپاسى سبب سلب نعمت ها می شود، اما لطف خداوند سبب تاخیر در مجازات می شود، حال اگر انسان در اين مدت آگاه نشود، مجازات او حتمى است. از سویی ناسپاسى در برابر خالق به ناسپاسي در برابر مخلوق می انجامد و اين صفت سبب بيزارى مردم و انزواى فرد می شود.

امام علی(ع) با اشاره به ارتباط بین حمد و نعمت و شکر می فرماید: «ستايش مخصوص خداوندى است كه حمد را به نعمت و نعمت را به شكر پيوند داد». قرين بودن حمد به نعمت از اين جهت است كه حمد و سپاس او، انسان را لايق نعمت هايش مى سازد و اين حمد سبب برخوردارى بندگان از نعمت او مى گردد، همچنين بندگان در برابر هر نعمتى موظف به شكرگزارى هستند. در واقع حمد سبب تكوينى نعمت ها و نعمت ها سبب تشريعى شكرگزارى مى باشد.

از نظر امام صادق(ع) مؤمن بايد چهار خصلت داشته باشد: راستگويى، حيا، حُسن خُلق و شُكر. صداقت موجب از بين رفتن بسيارى از گناهان مي شود؛ چراكه براي پوشاندن گناهان، مجبور است دروغ بگويد. حيا باعث مي‌شود كه از زشتى‌ها رو برگرداند. كسى كه حُسن خُلق دارد، عصبانى نمى‌شود و به همين جهت گناه نمى‌كند. شُكر هم به اين معناست كه هر عضوى را در جاى خودش و در راهى كه خدا آن را آفريده استفاده كند و با اين كار، ديگر گناه نمى‌كند.