آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند در قرآن، و در مذمت انسانهای فاقد ایمان، که ناسپاسی درون آنها نهادینه گردیده، به گروهی اشاره مى كند كه به هنگام مصيبت با تمام وجود، خدا را مى خوانند اما همين كه طوفان بلا فرو نشست همه چيز را فراموش كرده و ناسپاسى مى کنند. لذا می فرماید: «هنگامى كه در دريا ناراحتى به شما برسد همه كس را جز خدا فراموش مى كنيد، اما هنگامى كه شما را به خشكى مى رساند روى برمى گردانيد ...» سپس در آیه دیگر می فرماید: «چگونه ناسپاسى کرده و مغرور مى شويد، و آن كس كه مى تواند شما را در دريا غرق كند، می تواند در خشكى نيز شما را در اعماق زمين فرو ببرد».

خداوند در آيات 9 و 10 سوره هود، به انسانهاى كم ظرفيت و فاقد ايمان و تقوا، كه ناسپاسى جزء خميره وجود آنها گردیده، اشاره مى فرمايد: (اگر به انسان نعمتى بچشانيم سپس از او بگيريم بسيار مأيوس و ناسپاس خواهد بود و اگر نعمتهائى بعد از شدت و ناراحتى به او برسانيم [از روى غرور] مى گويد: مشكلات از من برطرف شد و ديگر باز نخواهد گشت و غرق شادى و غفلت و فخر فروشى مى شود)؛ «وَ لَئِنْ اَذَقْنَا الاِنسانَ مِنّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعناهُ مِنْهُ اِنَّهُ لَيَؤُسٌ كَفُورٌ * وَ لَئِنْ اَذَقْناهُ نَعْمآءَ بَعْدَ ضَرَّاء مَسَّتْهُ لَيَقُولَنَّ ذَهَبَ السَيِّئاتُ عَنّى اِنَّه لَفَرِحٌ فَخُورٌ».
اوصاف نكوهيده ای که در قرآن برای انسان و بصورت مطلق ذکر شده، به انسانهاى تربيت نايافته، بى ايمان و يا ضعيف الايمان اشاره دارد، به همين دليل در آيه بعد می فرماید: «اِلاَّ الَّذينَ صَبَرُوا وَ عَمِلُوا الصالحاتِ اُولئِكَ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ اَجْرٌ كَريمٌ»(1)؛ (مگر كسانى كه [در سايه ايمان قوى] صبر و استقامت به خرج دادند و عمل صالح بجا آوردند كه براى آنها آمرزش و اجر بزرگى است). اين استثناء در آیه، به خوبى نشان مى دهد، که برخی از افراد، راهی به مراحل بالاى ايمان، صبر و عمل صالح ندارند، آنان انسانهایی نااميد، ناسپاس، غافل و مغرور هستند.
در مجموع اين آيات مى توان چنین نتيجه گرفت كه كفران نعمتها و ناسپاسى در برابر مشكلات، انسان را به صفات سوء ديگرى وارد کرده و از مغفرت و اجر كبير محروم مى سازد. تعبير به «لَئِنْ اَذَقْناهُ»؛ (اگر بچشانيم) در هر دو مورد، تعبير لطيفى است كه مى گويد: «انسانهاى بى ايمان يا ضعيف الايمان چنان هستند كه اگر مختصر نعمتى از نعم الهى از آنها سلب شود زبان به ناشكرى و اظهار يأس و نااميدى می گشایند، و اگر مختصر نعمتى به آنها برسد، مغرور شده و در غفلت فرو مى روند و طغيان مى كنند». اين در حالى است كه تمام این دنيا كوچك محسوب می شود و آنچه به انسان مى رسد بخش كوچكى از آن است و اگر آن بخش نیز، فى حد ذاته كوچك و ناچيز باشد بى اندازه كم ارزش خواهد بود، اما با اين حال، افراد بى ايمان را تكان مى دهد و اين به خاطر كمبود ظرفيت آنها است، در حالى كه ايمان و آشنائى با ذات پاك خداوند چنان ظرفيتى به انسان مى بخشد كه حوادث بزرگ اعم از نيك و بد، او را دگرگون نمى سازد.
همچنین در آيه 67 سوره اسراء به شرح حال گروهی اشاره مى كند كه به هنگام روى آوردن مصيبتها دست به دامن لطف پروردگار مى زنند و با تمام وجود، خدا را مى خوانند اما همين كه طوفان بلا فرو نشست همه چيز را فراموش كرده و به ناسپاسى روى مى آورند. این آیه مى فرمايد: (هنگامى كه در دريا ناراحتى به شما برسد [و گرفتار طوفان و گرداب و امواج خطرناك شويد] همه كس را جز خدا فراموش مى كنيد، اما هنگامى كه شما را به خشكى مى رساند و نجات مى دهد روى برمى گردانيد و انسان [بى ايمان] كفران كننده است)؛ «وَ اِذَا مَسَّكَمُ الضُّرُ فِى الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ اِلاّ اِيّاهُ فَلَمّا نَجّاكُمْ اِلَى البَّرِّ اَعْرَضْتُم وَ كانَ الاِنْسانُ كُفُوراً».
بارها در زندگى خود نيز شبيه اين موضوع را ديده ايم كه افراد ضعيف الايمان با گرفتار شدن در امواج بلا و طوفان، بيمارى، فَقْرْ و مصائب ديگر، با نهايت اخلاص رو به درگاه خدا مى آورند، اما با فرو نشستن امواج بلا و آرام شدن اوضاع، به كلى تغيير چهره داده و راه ناسپاسى را پيش مى گيرند، در حالى كه در چنين شرايطى بايد به درگاه بخشنده اين نعمتها و به حلاّل مشكلات توجه بيشترى داشته باشد.
در ادامه آيه مى فرمايد: (آيا خداوند نمى تواند در خشكى شما را گرفتار مصائب بزرگى سازد [و با يك زلزله شديد] شما را در زمين فرو برد يا طوفانى از سنگ ريزه بر سر شما فرو ريزد [و در ميان آن مدفون كند] بگونه اى كه هيچ يار و ياورى براى نجات خود نداشته باشيد، يا اينكه بار ديگر شما را [به حكم الزامهاى زندگى] به دريا باز گرداند و طوفان كوبنده اى بر شما بفرستد و شما را به خاطر كفرتان غرق كند، بگونه اى كه كسى پيدا نشود كه مطالبه خون شما كند)؛ «اَفَاَمِنْتُم اَنْ يَخْسِفَ بِكُمْ جانِبَ الْبَرِّ اَو يُرْسِلَ عَلَيْكُمْ حاصِباً ثُمَّ لا تَجِدُوا لَكُمْ وَكيْلاً * اَمْ اَمِنْتُم اَنْ يَعِيدَكُم فِيْهِ تَارةً اُخْرى فَيُرسِلُ عَلَيْكُمْ قاصِفاً مِنَ الرِّيحِ فَيُغْرِقَكُم بِما كَفَرْتُم ثُمَّ لاتَجدُوا لَكُمْ عَلَيْنَا بِهِ تَبِيعاً».
اشاره به اينكه چگونه شما ناسپاسى مى كنيد و مغرور مى شويد با اينكه هر جا باشيد در چنگال قدرت پروردگاريد، طوفانى كه در دريا به فرمان او امواج را مى انگيزد، در صحرا و خشكى توده هاى ريگ را از جا بلند مى كند و در نقطه ديگر فرو مى ريزد، و آن كس كه مى تواند شما را در دريا غرق كند، در خشكى نيز مى تواند شما را در اعماق زمين فرو برد (توجه داشته باشيد كه «خسف» و «غرق» كه در آيات فوق آمده مفهومى شبيه هم دارد؛ يكى فرو رفتن در زمين و ديگرى فرو رفتن در امواج آب است).(2)