انسان بخشى از معلومات خود را از طريق فطرت يا عقل به دست مى آورد؛ لکن اين معلومات گاه دچار فراموشى و بى اعتنايى مي شود و يا وسوسه ها به آن ها راه پيدا مى كند، اينجاست كه لطف خدا ايجاب مى كند، پيامبرانى بفرستد تا ضمن دعوت مردم به سوى خدا، ادراكات عقلى را تاييد كند و دست وسوسه گران را كوتاه سازد.

خداوند بی نياز از شکرگزاری در برابر نعمت هايی است که به انسان بخشيده، لکن سپاس از پروردگار، نشانه شايستگی دريافت نعمت و ناسپاسی نشانه بی لياقتی است. از سوي ديگر، پرورش روح شكرگزارى از خداوند در وجود انسان، به تشكر در برابر زحمات انسان های ديگر مى انجامد و انگيزه مؤثّرى براى حركت بيشتر در جامعه انسانى می شود. شكرگزارى علاوه بر معرفت به بخشنده نعمت، معرفت نعمت را نيز به همراه خواهد داشت، چرا كه هرچه كيفيّت و كميّت نعمت بالاتر باشد، شكر افزونتری را مى طلبد.

على بن محمد بن عباس ابو حیّان توحیدى (310 یا 320 ـ 400 ق) از علماى معتزلى اهل سنت به شمار مى رود که گرایش هایى به فلسفه و صوفیگرى داشت. او به شدت تحت تاثیر اندیشه هاى جاحظ معتزلى قرار داشت و بر سبک و مسلک وى به تصنیف کتاب پرداخت. ابو حیّان با شیعیان و عقاید شیعه به شدت عناد و دشمنى داشت؛ او  بر ضد شیعه و بزرگان آن حدیث جعل می کرد. ماجراى جعل حدیث او توسط علامه امینى در کتاب «الوضّاعین و احادیثهم» نقد و بررسى شده است. احادیث وى در کتاب «الامتاع و الموانسه» موجود است. ابو حیّان فتواهاى عجیبى هم صادر مى کرد که خلاف قرآن و نصوص صریح نبوى بود. نقل است که توحیدى در اواخر عمرش بسیارى از نوشته هایش را قبل از منتشرکردنِ آنها به دلیل نداشتن محتواى قابل اعتنا سوزانده و از بین برده است.

این کتاب تالیف على بن محمد بن عباس ابوحیّان توحیدى (310 یا 320 ـ 400ق) مى باشد که از ساختار کشکولى بر خوردار بوده و از منابع مهم اهل سنت در زمینه هاى تاریخ، فلسفه، اخلاق، تصوف و فقه به شمار مى رود. به دلیل کشکولى بودنِ کتاب از انسجام ویژه اى برخوردار نیست؛ و دلیل آن نیز عبارت است از این که این کتاب در واقع شرح مجالس مذاکره و مباحثه «ابوحیان توحیدى» با «ابن سعدان»، وزیر صمصام الدوله بویهى است که بر سیاق قصه هاى هزار و یک شب در چهل شب ترتیب و تنظیم یافته است. این کتاب نظریات بسیارى از علماى پیش از خود در مسائل مزبور را نقل کرده است که کتاب ها و منابع آنها از بین رفته و از این جهت حائز اهمیت مى باشد؛ البته با دغل کارى ها و جعل احادیث توسط توحیدى اعتبار نقل هاى او نیز مخدوش گشته است. او گفتگوهاى شبانه را فرداى هر شب تنظیم و مرتب مى کرد و مطالبى را هم بر آن مى افزود. او مطالب و احادیثى را جعل کرده و در کتابش آورده است. با توجه به این توضیحات منبع مورد اعتمادى نیست و خودش نیز به این مسئله اعتراف دارد که یاقوت حموى در معجم الادبا مفصلا آن را نقل نموده است.

همه خداپرستان جهان پذيرفته‌اند كه وجود مقدّس خداوند ازليّت و ابديّت دارد؛ چرا كه اگر او ازلى نباشد بايد حادث باشد و اگر حادث باشد نياز به علّت ديگرى دارد، چون محال است چيزى بدون علّت ايجاد شود؛ و هرگاه ازليّت او را پذيرفتيم ابديّت نيز با آن همراه است؛ چرا كه يك وجود ازلى حتماً نامحدود است و چنين وجودى ابدى خواهد بود.

اعتقاد به «رجعت» مشكلي از نظر عقلي و فلسفي ندارد؛ چون رجعت و عذاب دوباره کافران ادامه عقوبت آنهاست و موجب عبرت مردم عصر رجعت مي شود. همچنین اشكال رجوع به قوّه بعد از فعليّت مربوط به مرگ‏ هاي طبيعي است نه مرگ ‏هایي مثل قتل و مرض که حيات آنها در اين موارد به فعليت تامه نرسيده است.

فلسفه در يك مفهوم كلّى به معنى آگاهى بر تمام جهان هستى است به مقدار توان انسانى؛ و به همين دليل، تمام علوم مى تواند در اين مفهوم كلّى و جامع داخل باشد؛ در اعصار گذشته فلسفه را به دو شاخه اصلی تقسيم مى كردند: الف ـ امورى كه از قدرت و اختيار انسان بيرون است كه شامل تمام جهان هستى بجز افعال انسان مى شود.(حكمت نظرى) ب ـ امورى كه در اختيار انسان و تحت قدرت او قرار دارد؛ يعنى، افعال انسان.(حكمت عملى) بنابراين «علم اخلاق» شاخه اى از «فلسفه عملى» يا «حكمت عملى» است.

فلاسفه قديم براى اخلاق اصول چهارگانه حكمت، عفّت، شجاعت و عدالت قائل بودند. دانشمندان اسلامی نیز نفس و روح انسان را دارای سه قوّه می دانند: ادراک، شهوت و غضب. که اعتدال هر يك از سه قوّه را به ترتيب «حكمت»، «عفّت» و «شجاعت» ناميده و افزوده اند هرگاه نيروى شهوت و غضب در اختيار قوّه ادراك و تميز نيك و بد قرار گيرد، «عدالت» حاصل مى شود كه اصل چهارم است.

گرچه فلسفه - الهى یا مادى - غالباً طرفدار امكان شناخت واقعيّت هاى عينى است؛ ولى گروهى منكر اين مطلب اند و دلايلى برای آن آورده اند. اما اشتباه بزرگ آنها اين است كه محدود بودن علم و شناخت انسان را با اصل مسأله شناخت اشتباه كرده اند. استدلالات آنها نیز در نهايت ثابت مى كند معارف انسان محدود و گاهى آلوده به پاره اى از خطاهاست؛ آنها مرز ميان بديهيات، نظريات، امور مطلق، نسبى، معرفت اجمالى و تفصيلى را نشناخته اند و بر اثر عدم شناخت دقيق اين سه موضوع ره افسانه مى زنند.

به فرموده قرآن، یکی از فلسفه های «نماز» بازداشتن انسان از زشتيها و منكرات است. توضیح اینکه: روح و اساس و هدف و پايه و فلسفه نماز ياد خدا است. البته ذكرى كه مقدمه فكر و فكرى كه انگيزه عمل باشد. اینگونه نمازی است که انسان را به ياد خدا مى اندازد، به یاد نعمت هایش، قدرتش، رحمتش و ... . لذا موجب می شود که انسان از خواب غفلت هوشیار شود و از بدی ها دوری کند؛ چون روح ايمان در او تقويت مى شود و نهال تقوا در دلش پرورش مى یابد و این دو نيرومندترين سد در برابر گناهانند.