برخی از صاحب نظران در تبیین عوامل موثر در انحطاط تمدن ها معتقدند هر تمدنی در طول حیات خود مراحلی را طی می کند. «ویل دورانت» می گوید: «مردمانِ هر تمدنی بر اساس رشد عقلی، پس از مدتی به جای توحید، به ستایش عقل و علم می پردازند. از این پس جنگ بین ارزش و دانش آغاز شده، و بتدریج نیروی محرّک جوامع متوقف شده و دوره انحطاط آغاز می گردد». اما به نظر «ابن خلدون» هر تمدنی سه مرحله را طی می کند: مرحله پیکار و مبارزه اولیه، مرحله پیدایش خودکامگی و استبداد و مرحله تجمّل و فساد که پایان تمدن بشر می باشد.

عوامل متعددی سبب انحطاط مسلمانان شده، که می توان آنها را به عوامل درونی و بیرونی تقسیم کرد. 1- عوامل درونی: عواملی هستند که از ناحیه خود مسلمانان سبب انحطاط تمدن اسلامی گردیده است. همانند: ایجاد حکومت های موروثی مانند بنی امیه و بنی عباس، فقدان وحدت و ثبات لازم پس از رحلت پیامبر(ص)، وجود جنگ های مستمر، فرقه گرایی و انحرافات فکری و ... 2- عوامل بیرونی: که از ناحیه دشمنان اسلام و مسلمانان بود. مانند: پدیده استعمار اقتصادی، توطئه های مخالفان دین و پدیده استعمار فرهنگی، ظهور مغولان و ... .

انسان ها در هر عصر و مکان و جایگاه اجتماعى، به حکم فطرت و به مقتضاى عقل، به سوى کمال، گام برمى دارند، و این عشق، تنها مخصوص انسان نیست، بلکه در حیوانات هم وجود دارد؛ زیرا آنان تمایل به شرایطی دارند که مناسب زندگیشان است و از آنچه که برای آن ها ضرر دارد، گریزانند. ممکن است برخی انسان ها در اثر نداشتن تعلیم و تربیت صحیح، در تشخیص مصداق کمال، گرفتار اشتباه شده و به جاى این که راه تکامل را بپیماید، راه انحطاط را در پیش گیرند.

خدای متعال در آیه 88 سوره «حجر» به پیامبر (ص) مى فرماید: «هرگز چشم خود را به نعمتهاى مادى که به گروه هائى از کفار داده ایم میفکن». سپس اضافه مى کند: «هرگز به خاطر این مال و ثروت و نعمتهاى مادى که در دست آنهاست، غمگین مباش». چرا که: اولا: این نعمتهاى مادى نه پایدارند، نه خالى از درد سر، حتى در بهترین حالاتش نگاهدارى آن سخت مشکل است، بنابراین، چیزى نیست که چشم تو را به سوى خود جلب کند. ثانیا: چشم به امکانات دیگران دوختن، مایه انحطاط و عقب ماندگى است.

قانون گذارى براى انسان ها، باید صفات زیر را داشته باشد: 1- شناخت کامل نوع انسان. 2- استفاده از قانون براى شکوفا شدن استعدادهای انسانی. 3- شناخت حوادثى را که ممکن است براى جامعه پیش آید. 4- نداشتن منافع در جامعه. 5- آگاهی از تمام پیشرفت ها و همچنین انحطاط ها و سقوط ها. 6- دارا بودن حداکثر مصونیت. 7- داشتن قدرتى که مرعوب هیچ مقام و قدرتى نگردد، در عین حال فوق العاده مهربان و دلسوز باشد. بنابراین غیر از خدا و کسى که وحى الهى را دریافت مى دارد نمى تواند قانون گذار خوب و جامعى باشد.

بعضی براین باورند که سير تاريخ روند تكاملى ندارد؛ بلكه تاريخ مجموعه اى از تمدن هاست كه هر كدام پس از طلوع و طى مراحلى غروب خواهند كرد؛ اما این نظریه برخلاف واقع است؛ چون نوع بشر در تكامل معنوى و مادى است و در هر عصرى از تجربيات عصر ديگر بهره می گیرد.

رهبانیت دارای مفاسد بی شماری است؛ انحطاط جوامع انسانی، انحرافات اخلاقی و غرور و خودبرتربینی  و ترک ازدواج از جمله آنهاست.

سوره تین، در حقیقت بر محور آفرینش زیباى انسان، و مراحل تکامل، و انحطاط او دور مى زند، و این مطلب با سوگندهاى پر معنائى در آغاز سوره شروع شده و بعد از شمردن عوامل پیروزى و نجات انسان، سرانجام، با تأکید بر مسأله معاد و حاکمیت مطلقه خداوند، پایان مى گیرد.

امام علی(ع) در خطبه 23 نهج البلاغه، اشاره به اخلاص نیّت کرده و مى فرماید: «اعمال خود را از ریا و سُمعه، پاک کنید! چرا که هر کس، کارى براى غیر خدا انجام دهد، خداوند، او را به همان کس واگذارد». این مضمون در حدیث قدسى معروفى که از پیامبر اکرم(ص) نقل شده نیز آمده است.

مردمان شبه جزیره عربستان پیش از اسلام از زوایای گوناگون، در وضعیت بسیار ناگواری به سر می بردند و دچار عقاید انحرافی، انحطاطات اخلاقی، جنگ و خونریزی داخلی و شرایط بد اقتصادی بودند. قرآن نیز با تأیید این وضعیت ناگوار، آنها را مردمی توصیف می کند که در گمراهی آشکار به سر می بردند. با لحاظ کردن همه این جوانب بسیار بعید به نظر می رسد که شخصی معمولی و بی سواد – و لو قوی در فکر و اراده – از میان این محیط پیدا شود که بدون اتصال به غیب و وحی بتواند بنیان گزار دانش و فضیلتهای اخلاقی گردد.