تحريف در «كتاب» و «سنت» به عنوان متون وحى آيين اسلام، به دو گونه «لفظى» و «معنوى» مقصود است. آنچه در سنت پيامبر(ص) اتفاق افتاد، بيشتر مربوط به «تحريف لفظى» بوده است؛ اما آنچه درباره «قرآن» به عنوان نخستين و درعين حال مهم‌ترين منبع دين‌شناسى اتفاق افتاده است، «تحريف معنوى» مى‌باشد كه در روايات از آن به «تفسير به رأى» ياد شده است.

در علم تاريخ، دو اصطلاح وجود دارد؛ يكي «تاريخ تدوين» است و ديگري «تاريخ تكوين». تاريخ تدوين تاريخى است كه توسّط مورّخان تدوين می گردد که گاهی همراه با مطالب خلاف واقع و تحریف واقعیت است. ولی تاريخ تكوين نوشتنى نيست، دروغ و خلافى در آن راه ندارد و مردم می توانند آن را ببیند و از آن عبرت بگیرند مثل؛ کاخ کسری و تخت جمشید که مردم آن را می بینند و از آن عبرت می گیرند. اگر در روایات آمده که «هر گاه از كنار خانه خراب شده اى يا قصر ويرانى مى گذرى، لحظه اى بايست و از آنها بپرس: ساكنان تو كجايند؟ و...» اشاره به تاریخ تکوین دارد.

صحاح ستّه (کتاب هاى صحیح شش گانه) به مجموعه کتاب هایى گفته مى شود که روایات آنها توسط اهل سنت به عنوان روایات صحیح تلقى شده است. از قرن دوم هجرى که نوشتن و جمع آورى احادیث پیامبر اکرم(ص) در میان اهل سنت رواج یافت، تا نیمه قرن سوم هجرى کتاب هاى فراوانى تحت عنوان صحاح، مسانید، مستخرجات، و سنن نوشته شد. امّا هدف اصلى آنان فقط گردآورى احادیث نبوى بود. بدون اینکه حدیث صحیح را از ناصحیح جدا سازند. این شش کتاب در حوزه عقاید، احکام، تفسیر، و تاریخ صدر اسلام، به عنوان معتبرترین منابع اهل سنت به شمار مى روند. به طورى که آنان در همه مباحث خود به احادیث این کتاب ها استناد کرده و به آنها اعتماد مى کنند. اهل سنت در اعتماد و استناد خود به این منابع، نویسندگان آنها را «جماعت» نامیده و براى به کرسى نشاندن حرف خود مى گویند که این مطلب «روایت جماعت» است.

تعيين زمان «ظهور» امام زمان(عج) به چند نحو متصور است: 1. وقت ظهور را به طور دقيق و تفصيلى معين كنيم. 2. موعد ظهور به نحو اجمال تعيين گردد. مثلاً بگوييم: «هر گاه خدا اراده كند، حضرت ظهور خواهد كرد». 3. از طريق قواعد حساب و جفر به طور اجمال يا تفصيل به زمان ظهور حضرت علم پيدا كنیم. 4. بر اساس برخى از روايات، به طور كلى و اجمال به زمان ظهور آن حضرت اشاره گردد. مثل اینکه: شماره آن سال فرد است و در روز عاشورا است. از ميان این احتمالات تنها احتمال دوم و چهارم با روايات سازگار است.

امام علی(ع) می فرمایند: «از پیشینیان تان عبرت گیرید و مانند آنها فریفته دنیا نشوید، آنها كه از تمام امكانات دنيا بهره مند شدند، گويى شيرى كه در پستان دنيا بود تا آخر دوشيدند و نوشيدند و از همه زر و زيورها و زرق و برقها و لذّات دنيا بهره گرفتند؛ ولى چيزى نگذشت كه كاخهايشان گورهايشان شد و ...».

مطالعه دقيق تاريخ پيشينيان، عمر طولاني به انسان مى بخشد به اين صورت كه انسان از روز آغاز خلقت آدم(ع) تا امروز همراه همه اقوام و جمعيّت ها بوده و نتيجه تجارب آنها را براى خود ذخيره نموده است. امام علي(ع) مى فرمايد: «گرچه من به اندازه همه آنانكه پيش از من زيستند عمر نكرده ام؛ اما با نظر در رفتار آنها و تفكر در اخبارشان و سير و سياحت در آثار بجامانده از آنان تا بدانجا رفتم كه مانند يكى از آنها شدم بلكه گويى بر اثر آنچه از تاريخشان به من رسيده با همه آنها از اوّل تا آخرشان بوده ام».

کتاب «مرآه الزمان فى تاریخ الاعیان» توسط شمس الدین ابو المظفر یوسف بن قزاوغلى سبط ابن جوزى (581ـ 654ق) نوشته شده است و از مهم ترین منابع تاریخ اسلام، سیره نبوى، رجال و حدیث براى اهل سنت به شمار مى رود، به طورى که بسیارى از مورخان متاخر مثل ابن کثیر، ذهبى، و ابن حجر عسقلانى بهره هاى فراوانى از آن برده و در ترجمه و شرح حال نویسنده کتاب به نیکى از وى یاد کرده اند.نویسنده کتاب على رغم اینکه از حنابله حشویه بود اما نسبت به شیعیان و ائمه بزرگوار شیعه(ع) دشمنى نداشت؛ بلکه کتابى درباره دوازده امام شیعه نوشته است که با نام «تذکره الخواص» یا «تذکره خواص الامه بذکر خصائص الامه» شهرت دارد. عده اى از مورخان متعصب اهل سنت مثل ذهبى که نوشتن مناقب و فضائل اهل بیت پیغمبر اکرم(ع) را بر نمى تابد، سبط ابن جوزى را به دلیل نوشتن این کتاب متهم به تشیع کرده و پس از تمجید و توصیف فراوان درباره وى گفته است: اما (متاسفانه) در نهایت رافضى (یعنى شیعه) گشت.

 

 «الاستیعاب» یکى از کتاب هاى مهم اهل سنت درباره صحابه شناسى و رجال حدیث می باشد که توسط ابوعمر یوسف بن عبدالله بن محمد بن عبدالبرّ قرطبى (368-463 ق) تالیف شده است. این کتاب در اوایل قرن پنجم نوشته شده و اولین کتاب ابن عبدالبر می باشد. علماى پس از وى او را به دلیل تالیف این کتاب بسیار ستوده اند. این کتاب از منابع بسیار مهم دانشمندان علم رجال، حدیث، تاریخ، انساب، و صحابه شناسى به شمارمی رود. ابن عبدالبرّ در این کتاب، منابع خود را ذکر کرده و علاوه بر طرح مباحث رجالى و نقل احادیث، به نقد روایات نیز پرداخته است. نویسنده نسبت راویان با وقایع تاریخ اسلام را نیز یادآور شده است که علاوه بر مشخصات فردى راوى، نقش اجتماعى او را هم تبیین کرده است که در ترسیم دقیق شخصیت راویان و بازسازى صحنه هاى تاریخى نقش اساسى دارد.

کتاب «سنن ترمذی» (الجامع الکبیر) یکى از صحاح سته و مهم ترین منابع حدیثى اهل سنت در زمینه تاریخ صدر اسلام، فقه، اخلاق، تفسیرقرآن و عقاید است، و توسط ابوعیسى محمد بن عیسى بن سوره ترمذى (209 - 279 ق) تالیف شده است. سنن ترمذى از منابع و مستندات مهم محدثان و مورخانِ پس از ترمذى به شمار مى رود به طوریکه ابن اثیر و ابن حجر عسقلانى از آن استفاده فراوانى کرده اند. اهمیت این کتاب در نزد عموم علماى اهل سنت فراوان است و حتى برخى از آنان کتاب ترمذى را نورانى تر از صحیح بخارى و صحیح مسلم مى دانند؛ چرا که ترمذى احادیث کتابش را شرح و مشکلات عبارات آنها را برطرف ساخته است و همه مردم مى توانند از آن بهره ببرند.

 کتاب «صحیح مسلم» یکى از صحاح سته معروف اهل سنت و از مهم ترین منابع حدیثى آنان در زمینه عقاید، فقه، تفسیرقرآن، و تاریخ صدر اسلام مى باشد که توسط ابوالحسین مسلم بن حجاج قشیرى نیشابورى (206 - 261 ق) معروف به مسلم نیشابورى نگاشته شده است. نام اصلى این کتاب، «الجامع الصحیح» یا «الصحیح الجامع» است. نویسنده کتاب، شاگرد بخارى بوده و علاوه بر این، از اساتید بخارى نیز بهره برده است. در بین علماى اهل سنت اختلاف پدید آمده که «آیا صحیح مسلم معتبرتر است، یا صحیح بخارى؟» عده فراوانى بر این نظر هستند که بعد از قرآن مجید کتابى صحیح تر از کتاب صحیح مسلم نوشته نشده است. اما على رغم این اختلاف، بسیارى از علماى اهل سنت در مورد صحت کامل همه احادیث هر دو کتاب اتفاق نظر دارند. اهمیت کتاب مسلم براى اهل سنت چنان زیاد است که مى گویند، همه احادیث آن بدون استثناء، صحیح و مورد قبول است. در علت این همه اعتبارى که براى آن قائلند نیز گفته شده که ابوزرعه رازى به هنگام عرضه کتاب مسلم توسط خود مسلم به وى، روایات ضعیف آن را علامت زده و توسط مسلم حذف شده است و بنابراین، هیچ حدیث ضعیف و نادرستى در آن یافت نمى شود! از طرفى، ضعف هایى در کتاب بخارى وجود دارد که این کتاب فاقد آن نقاط ضعف بوده و از حسن ترتیب ویژه اى در تنظیم و نقل احادیث برخوردار است که سایر کتاب هاى حدیثى از چنین ترتیبى بى بهره اند.