ایشان می فرماید: «اى بندگانِ خدا! از مرگ و نزديك بودنش برحذر باشيد و آمادگى هاى لازم را براى آن فراهم سازيد؛ زيرا امرى عظيم و حادثه اى پر اهمّيّت را به همراه مى آورد [و آن اينكه] يا خيرى به همراه دارد كه هرگز شرّى در آن نيست و يا شرّى كه هيچ گاه نيكى با آن نخواهد بود ...».

اگر مرگ، نقطه پایان حیات انسان باشد، آفرینش انسان بیهوده خواهد بود. مطالعه در جهان هستی، شکوه و اسرار آفرینش را آشکار می سازد. از سوی دیگر باور کردنی نیست که هدف از آفرینش انسان، تنها همین زندگی کوتاه باشد و پس از آن همه آموزش ها و آمادگی های روحی، این دفتر بکلی بسته شود. قرآن در این رابطه می فرماید: «آيا گمان كرديد ما شما را بيهوده آفريديم و شما به سوى ما باز گردانده نمى شويد؟» در واقع عدم وجود معاد و زندگى پس از مرگ، آفرينش را بيهوده خواهد نمود.

ایشان در این خطبه اشاره به علم خداوند به هفت موضوع درباره انسان ها کرده، می فرماید: خداوند آثار و اعمال انسان ها، تعداد نفوس، خيانت چشم ها و آنچه را در سينه ها پنهان مى دارند همه را احصا كرده و حساب آنها را دارد. او محلّ استقرار آنها را در رَحِم مادران و جايگاهشان را در صُلب پدران و ادامه زندگى آنان را تا هنگام مرگ، همه را مى داند و همه اينها هشدارى است به ما انسان ها كه بدانيم حتّى لحظه اى از تحت سيطره علم بى پايان خداوند بيرون نيستيم.

امام علی(ع) در ارتباط با لحظه مرگ انسان می فرماید: «انسان ممكن است در دنيا از هر چيزى سير شود جز زندگى كه از آن سير نمی شود و از فقدان آن احساس راحتى نمى كند». اما بسیاری از شارحان نهج البلاغه سخن امام را موافق با آیات و روایات نمی دانند؛ زیرا قرآن می فرماید: «اگر كسى كه در آستانه مرگ قرار گرفته است، از مقربان باشد، در روح و ريحان و بهشت پر نعمت است». هم چنین پیامبر(ص) می فرماید: «براى مؤمن راحتى غير از لقاء الله و شتافتن به ديار باقى نيست». پاسخ آن است كه سخن امام اشاره به مردمی دارد كه از مرگ گريزانند.

هيچ كس نمى‌داند در لحظه مرگ چه احساسى به انسان دست مى‌دهد، چون كسى از اين راه برنگشته تا احساس خود را بیان کند. وداع با این زندگی در آرامش کامل است و یا به همراه عذابی دردناک که زبان از توصیف آن عاجز است، و یا بستگی به اعمال و صفات انسان دارد؛ براى بعضى به آسانى بوئيدن يك گل، و براى بعضى به اندازه كشيدن بار سنگينى به عظمت يك كوه؟ هر چه هست برای ما قابل درک نیست.

آيا لحظه مرگ لحظه وداع با همه چيز است؟ لحظه پايان راه زندگى و لحظه بيگانگى ابدى و جدايى مطلق از اين جهان است؟ يا لحظه تولد ثانوى و بيرون شتافتن از رحم دنيا به جهان وسيع و پهناور ديگر و شكسته شدن يك زندان وحشتناك؟ تصوير لحظه مرگ در قيافه نخست، كافى است كه شربت زندگى را در كام آدمى تلخ و ناگوار سازد و يا او را براى فرار از مرگ به تن دادن در برابر هر شرطى تسليم كند. در حالى كه تصوير آن در چهره دوم، مى‌تواند شربت زندگى را گوارا سازد و به انسان بگويد به خاطر اين زندگى در برابر هر شرطى تسليم نشو، آزادباش و از مرگ افتخارآميز نترس.

كساني كه در دنيا توشه ای برای آخرت فراهم نكرده باشند هنگام مرگ، مضروب فرشتگان واقع مي شوند «يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَ أَدْبارَهُمْ». ملائكه ‏اي كه موكّل دنيا هستند به پشت او مي ‏زنند كه وقتت در دنيا تمام شده، از اين جا بيرون برو. فرشتگاني كه موكّل آن عالم ‏اند، نيز مي ‏بينند اين شخص با دست خالي و روي سياه مي ‏آيد، به صورت او مي ‏زنند كه عمري در دنيا بودي چرا با دست خالي آمدي؟

مؤمنان و ظالمان، از همان لحظه مرگ از هم جدا مى شوند و حالات متفاوتى دارند. به ظالمان گفته مي شود كه اكنون از درهاى جهنم وارد شويد در حالى كه جاودانه در آن خواهيد بود. حالِ آنها چگونه خواهد بود وقتى كه فرشتگان مرگ بر صورت و پشت آنان مى زنند و جانشان را مى گيرند. در مقابل آنها، فرشتگان رحمت كه براى قبض ارواح مؤمنان مى آيند به آنها می گويند: سلام بر شما! به پاداش آنچه انجام مى داديد، وارد بهشت شويد. در واقع پاداش پاكى و تقوا اين است كه فرشتگان با سلام و درود از آنها استقبال كنند و به بهشت دعوت نمايند.

پيدايش حالتى شبيه مستى در لحظه مرگ يا به خاطر طبيعت آن است كه انتقال از اين جهان به جهان ديگر از جهات مختلف ناشناخته است، درست مانند حالت هيجانى كه هنگام انتقال از عالم جنين به عالم دنيا به نوزادان دست مى دهد؛ يا به خاطر مشاهده اوضاع و شرايط بعد از مرگ و قرار گرفتن در برابر نتيجه اعمال و ترس از سرنوشت نهايى است؛ و يا به خاطر جدايى انسان از دنيا و اشياء مورد علاقه اوست.

خداوند در سوره «مومنون» از قول انسان مي فرمايد: «[آنها همچنان به راه غلط خود ادامه مى دهند] تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد، مى گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید. شاید در برابر آنچه ترک کردم [و کوتاهى نمودم] عمل صالحى انجام دهم». آری انسان در لحظه مرگ دست خود را خالى از حسنات و پشت خويش را سنگين از بار گناهان مي بيند و از گذشته اش به شدّت پشيمان مى شود لذا به فكر جبران مى افتد؛ اما سنت پروردگار چنين اجازه اى به هيچ كس نمى دهد، نه به نيكوكاران براي افزايش عمل نيك و نه به بدكاران براي توبه و جبران گذشته.