آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

ایشان می فرماید: «اى بندگانِ خدا! از مرگ و نزديك بودنش برحذر باشيد و آمادگى هاى لازم را براى آن فراهم سازيد؛ زيرا امرى عظيم و حادثه اى پر اهمّيّت را به همراه مى آورد [و آن اينكه] يا خيرى به همراه دارد كه هرگز شرّى در آن نيست و يا شرّى كه هيچ گاه نيكى با آن نخواهد بود ...».

امام علي(عليه السلام) در نامه 27 نهج البلاغه، درباره لزوم آمادگی برای مرگ می فرماید: (اى بندگانِ خدا! از مرگ و نزديك بودنش برحذر باشيد و آمادگى هاى لازم را براى آن فراهم سازيد؛ زيرا امرى عظيم و حادثه اى پر اهمّيّت را به همراه مى آورد [و آن اينكه] يا خيرى به همراه دارد كه هرگز شرّى در آن نيست و يا شرّى كه هيچ گاه نيكى با آن نخواهد بود)؛ «فَاحْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ الْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ، وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ، فَإِنَّهُ يَأْتِي بِأَمْرٍ عَظِيمٍ، وَ خَطْبٍ(1) جَلِيلٍ بِخَيْرٍ لَا يَكُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً أَوْ شَرٍّ لَا يَكُونُ مَعَهُ خَيْرٌ أَبَداً».
بارها گفته اند و گفته ايم كه اگر در هر چيز ترديد باشد، در مرگ و پايان زندگى براى همه انسان ها بدون استثنا شك و ترديدى نيست و با توجّه به اينكه مرگ را آغاز حركت به سوى آخرت مى دانيم بايد براى اين سفر دور و دراز آماده شد و آنچه براى پيمودن سالم اين راه لازم است فراهم كرد.
امام(عليه السلام) مرگ را از اين نظر پر اهمّيّت و عظيم مى شمرد كه سرنوشت ساز است و انسان را به سوى يكى از دو سرنوشت مى برد يا كانونى است پر از خير و سعادت و آرامش و سلامت كه همان بهشت جاويدان خداست و يا كانونى پر از شرّ و بدبختى و عذاب است كه هرگز نجات از آن امكان ندارد و چون انسان نمى داند جزء كدام يك از اين دو گروه است بايد شديدا برحذر باشد.
درباره تفاوت ميان «امر عظيم» و «خَطْب جَليل» در حالى كه هر دو قريب المعنی هستند؛ شارحان «نهج البلاغه» تا آنجا كه مى دانيم سخنى در اين باره نگفته اند؛ ولى ممكن است «امر عظيم» اشاره به انتقال از اين دنيا باشد؛ انتقالى كه بازگشتى در آن نيست و «خطب جليل» اشاره به محاسبه اعمال و جزاى بر آنها باشد. اين احتمال نيز وجود دارد كه «امر عظيم» اشاره به جمله «بِخَيْرٍ لَا يَكُونُ مَعَهُ شَرٌّ أَبَداً» و خطب جليلى كه مفهوم آن مصيبت سخت است اشاره به جمله «شَرٍّ لَا يَكُونُ مَعَهُ خَيْرٌ أَبَداً» باشد.
اينجا اين سؤال پيش مى آيد كه امام(عليه السلام) در اين عبارت مردم را فقط به دو گروه تقسيم كرده است: گروهى كه كاملاً سعادتمندند و در كانونى از خير و بركت اند و هيچ گونه شرّ و بدى در آن راه ندارد و گروهى به عكس كه غرق شرور و بدبختى ها هستند و هيچ خيرى عايد آنها نمى شود؛ در حالى كه مى دانيم گروه سومى نيز وجود دارند كه مطابق تعبير «قرآن مجيد»: «خَلَطُوا عَمَلاً صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً عَسَى اللهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ إِنَّ اللهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ»(2)؛ (كسانى كه كار خوب و بد را به هم آميخته اند؛ اميد مى رود كه خداوند توبه آنها را بپذيرد؛ به يقين خداوند آمرزنده و مهربان است).
شارحان «نهج البلاغه» در برابر اين سؤال پاسخ هاى مختلفى گفته اند كه گاه بسيار آميخته با تكلّف است. روشن ترين پاسخ اين است كه سخن امام(عليه السلام) در اينجا ناظر به افراد شاخصى است كه در مسير اطاعت يا عصيان گام بر مى دارند و ناظر به همه افراد نيست؛ به تعبير ديگر، اين حصر اضافى است نسبت به مؤمنان كامل الايمان و سردمداران كفر و ظلم، نه حصر حقيقى نسبت به همه.
در «قرآن مجيد» نيز تعبيراتى همچون تعبيرات امام(عليه السلام) ديده مى شود؛ مثلا در سوره «هود» مى خوانيم: «فَمِنْهُمْ شَقِىٌّ وَ سَعِيدٌ * فَأَمَّا الَّذِينَ شَقُوا فَفِى النَّارِ لَهُمْ فِيهَا زَفِيرٌ وَ شَهِيقٌ * خَالِدِينَ فِيهَا... * وَ أَمَّا الَّذِينَ سُعِدُوا فَفِى الْجَنَّةِ خَالِدِينَ فِيهَا»(3)؛ (گروهى از آنها بدبخت و گروهى سعادتمندند؛ اما كسانى كه بدبخت شدند، در آتش اند و براى آنان در آنجا ناله هاى دردناك و نعره هاى طولانى است * ... ، جاودانه در آن خواهند ماند... * اما كسانى كه سعادتمند شدند تا آسمانها و زمين برپاست، جاودانه در بهشت خواهند ماند).
امام جواد(عليه السلام) در حديثى که از پدرانش نقل شده می فرماید: به امير مؤمنان عرض كردند: مرگ را براى ما توصيف كن فرمود: از شخص آگاهى سؤال كرديد: «هُوَ أَحَدُ ثَلَاثَةِ أُمُورٍ يَرِدُ عَلَيْهِ إِمَّا بِشَارَةٌ بِنَعِيمِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا بِشَارَةٌ بِعَذَابِ الْأَبَدِ وَ إِمَّا تَحْزِينٌ وَ تَهْوِيلٌ وَ أَمْرُهُ مُبْهَمٌ لَا يَدْرِي مِنْ أَيِّ الْفِرَقِ هُوَ فَأَمَّا وَلِيُّنَا الْمُطِيعُ لِأَمْرِنَا فَهُوَ الْمُبَشَّرُ بِنَعِيمِ الْأَبَدِ»(4)؛ (يكى از سه حالت به هنگام مرگ بر انسان وارد مى شود يا بشارت به نعمت هاى جاودانى يا بشارت به عذاب جاودانى و يا حالت اندوه و ترس و سرنوشت مبهم كه نمى داند سرانجام به كدام گروه ملحق خواهد شد اما دوستان ما كه مطيع اوامر ما باشند [جزء گروه اوّلند و] بشارت به نعمت هاى جاودانى داده خواهند شد). در اواخر اين روايت نيز آمده كه بعضى از گروه سوم مدتى در دوزخ مى مانند؛ سپس شفاعت اهل بيت(عليهم السلام) شامل حال آنها مى شود و گروهى بعد از مدتى طولانى مشمول شفاعت مى شوند.(5)