آیین رحمت - معارف اسلامی و پاسخ به شبهات کلامی

خداوند در سوره «مومنون» از قول انسان مي فرمايد: «[آنها همچنان به راه غلط خود ادامه مى دهند] تا زمانى که مرگ یکى از آنان فرا رسد، مى گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید. شاید در برابر آنچه ترک کردم [و کوتاهى نمودم] عمل صالحى انجام دهم». آری انسان در لحظه مرگ دست خود را خالى از حسنات و پشت خويش را سنگين از بار گناهان مي بيند و از گذشته اش به شدّت پشيمان مى شود لذا به فكر جبران مى افتد؛ اما سنت پروردگار چنين اجازه اى به هيچ كس نمى دهد، نه به نيكوكاران براي افزايش عمل نيك و نه به بدكاران براي توبه و جبران گذشته.

انسان در لحظه مرگ و جدايى از دنيا هنگامى كه چشم برزخى گشوده مى شود و قسمتى از اسرار پشت پرده غيب بر او آشكار مى گردد، نتيجه اعمال خويش را با چشم مى بيند، دست خود را خالى از حسنات و پشت خويش را سنگين از بار گناهان مشاهده مى كند، از گذشته خويش به شدّت نادم و پشيمان مى گردد و به فكر جبران مى افتد. در اينجا چنان كه در سوره مومنون، آيات 99 و 100 آمده [انسان] رو به سوى فرشتگانِ قبض ارواح كرده و متوسّل به درگاه خدا مى شود و صدا مى زند پرورگار من! مرا بازگردانيد! «حَتّى اذا جاءَ اَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قالَ رَبِّ ارْجِعُونِ». (شايد گذشته خود را جبران كنم و عمل صالحى در برابر آنچه ترك كردم بجا آورم)؛ «لَعَلِّى اَعْمَلُ صالِحاً فيما تَرَكْتُ». اما سنت پروردگار چنين اجازه اى را به هيچ كس نمى دهد؛ نه نيكوكاران راه بازگشت و افزايش عمل نيك را دارند و نه بدكاران راهى به سوى توبه و جبران، لذا به طور قاطع به او پاسخ داده مى شود: (نه! هرگز [راه بازگشت وجود ندارد])؛ «كَلاّ». سپس مى افزايد: (اين سخنى است كه او [با زبانش] مى گويد [و نه با دل])؛ «اِنَّها كَلِمَةٌ هُوَ قائَلُها». آری تمام مجرمان و جانيان به هنگامى كه گرفتار چنگال مجازات مى شوند چنين سخنانى بر زبان جارى مى كنند؛ ولى به محض اينكه امواج بلا فرو بنشيند، غالباً برنامه هاى سابق تكرار مى شود.
قابل توجه اينكه مخاطب در «رَبّ» ذات پاك پروردگار است، ولى در «اِرْجِعُونِ»؛ (مرا باز گردانيد) ضمير به صورت جمع آمده. مفسّران گفته اند: اين به خاطر احترام و تعظيم نسبت به مقام حق است و يا واقعاً مخاطب، فرشتگان پروردگارند كه به صورت گروهى براى قبض ارواح مى آيند. اين معنا نيز ممكن است كه نخست دست به دامن لطف پروردگار مى زند و سپس روى خود را به فرشتگان كرده و تقاضاى بازگشت مى كند.(1)
شبيه همين معنا در آيه 10 سوره منافقون نيز آمده است كه مى فرمايد: (از آنچه به شما روزى داده ايم در راه خدا انفاق كنيد پيش از آنكه مرگ يكى از شما فرا رسد و بگويد: پروردگار من! چرا [مرگ] مرا مدّت كمى به تأخير نينداختى تا صدقه دهم و انفاق كنم و از صالحان باشم)؛ «وَ اَنْفقُوا مَمّا رَزَقْناكُمْ مِنْ قَبْلِ اَنْ يَأْتِىَ اَحَدَكُمْ الْمَوْتُ فَيَقُولُ رَبِّ لَوْلا اَخّرْتَنى اِلى اَجَل قَريب فَاَصَّدَّقَ وَ اَكُنْ مِنَ الصّالِحينَ». در اينجا در ذيل اين آيه نيز به صورت ديگرى به آنها پاسخ منفى داده مى شود، مى فرمايد: (خداوند هرگز مرگ كسى را هنگامى كه اجلش فرا رسد تأخير نمى اندازد و خداوند به آنچه انجام مى دهيد آگاه است)؛ «وَ لَنْ يُؤَخِّرَ اللهُ نَفْساً اِذا جاءَ اَجَلُها وَ اللهُ خَبيرٌ بِما تَعْمَلُونَ». از آيه 28 سوره انعام نيز استفاده مى شود كه مجرمان همين سخن را در كنار دوزخ مى گويند.(2)