برخی از آیات و احادیث نشان از حیات و هوشیاری ارواح مؤمنان و کافران محض دارند ولی روایات دیگری مربوط به سؤال قبر وجود دارد که مردگانی که خارج از دایره «ایمان محض» یا «کفر محض» هستند، تا روز قیامت در حالتی شبیه به «خواب» روزگار می گذرانند؛ از اخبار متعددى كه در زمينه سؤال قبر وارد شده استفاده مى شود كه در قبر از دو گروه سؤال مى شود. گروهى كه ايمانى خالص دارند و گروهى كه صاحب كفر خالصند اما افراد مستضعفى كه در ميان اين دو قرار گرفته اند، حداقل در این مرحله مورد سؤال قرار نمی گیرند.
امّا مقصود از افراد «مستضعف» افرادی هستند که در مرز بین کفر و ایمان هستند. افرادی که در اثر دور ماندن از فضای ایمان و اسلام یا مرز اصلی برای تشخیص مذهب حق، شناخت لازم جهت هدایت شدن را کسب نکرده و به همان عقیده گذشته خود باقی مانده اند. این افراد گر چه مؤمن به دین اسلام یا مذهب راستین نبوده اند اما به جهت عدم اتمام حجت بر آن ها تا زمان تمام شدن حجت خداوند بر آن ها مورد مؤاخذه قرار نمی گیرند و سؤال قبر ندارند.
منظور از «مؤمن خالص» در روایات سؤال قبر، کسی است که به دین اسلام ایمان داشته و اگر چه در «عمل» مؤمنی متوسط الحال بوده ولی اصل ایمان او خالص و پذیرفته شده می باشد و بنابراین مشمول کسانی که «در قبر کسی متعرض سؤال از آنها نمی شود» نمی گردند.
حتی درباره افراد مستضعف هم می گوییم که به هیچ وجه مفهوم احادیث سؤال قبر این نیست که آنها برزخ ندارند بلکه فقط موضوع «سؤال قبر» از آنها منتفی شده است و شاید به روز قیامت موکول شده باشد. اتفاقا از روایات فشار قبر استفاده مى شود که رنج در قبر عمومیت دارد و همه به آن گرفتار مى شوند. رنج وقتی معنی پیدا می کند که ما شعور را برای مرده پذیرفته باسیم.

«اصحاب القریه» مردم شهر انطاكيه بودند كه حضرت عیسی(ع) دو تن از یاران خود را برای هدایت شان به سوي آنها فرستاد. گروهي ايمان آوردند؛ ولي پادشاه، آنها را به زندان انداخت. حضرت عیسی(ع) «شمعون الصفا» را به آنجا فرستاد تا آنها را آزاد كند. او در ابتدا با درباریان و پادشاه طرح دوستي ريخت و سپس از وجود دو زنداني سؤال كرد و تقاضاي شنيدن ادعاي آنها را كرد. با موافقت پادشاه، آن دو نفر را حاضر ساختند و آنها ادعای خود مبنی بر هدایت مردم را بیان کردند و همانجا مريضي را شفا دادند و مرده اي را زنده كردند. پادشاه و بسیاری از مردم ایمان آوردند؛ ولی عده ای لجاجت كرده و ايمان نياوردند و دچار عذاب الهی شدند.

امام علي(ع) به بخش هائي از پاداش اخروی نیکوکاران اشاره كرده می فرماید: «اطاعت كنندگان را در جوار رحمت خويش پاداش مى دهد و در سراى جاودانى خود آنان را براى هميشه جاى مى دهد، سرايى كه اقامت كنندگانش هرگز از آن كوچ نمى كنند و حالاتشان دگرگون نمى شود [و پيوسته مشمول نعمت هاى الهى هستند]، ترس و وحشت به آنان روى نمى آورد و بيمارى به وجودشان نمى رسد؛ خطرى به آنها عارض نمى گردد و سفرها، آنها را از ديار خود بيرون نمى راند».

امام علي(ع) مي فرمايد: «اى بندگان خدا بدانيد كه مراقبانى از خودتان بر شما گماشته شده و ديده بانانى از اعضاى پيكرتان، و نيز حسابدارانى راستگو كه مراقب شمايند كه اعمالتان و حتى شماره نفس هايتان را ثبت مى كنند، نه ظلمتِ شبِ تاريك، شما را از آنها پنهان مى دارد و نه درهاى محكم و فرو بسته!». آری علاوه بر اعضاى پيكر و پوست تن انسان، دو فرشته الهى هميشه با انسان هستند و اعمال و كردار او را ثبت و ضبط مى كنند. نتيجه آنكه اين گونه امور، انسان را به موضوع مراقبت، توجّه بيشترى مى دهد و عامل بازدارنده مؤثرى در برابر گناهان اوست.

ایشان مي فرمايد: «اگر به خوشه هايى از لؤلؤ تر، كه به شاخه هاى كوچك و بزرگ محكمش آويخته، و پيدايش ميوه هاى گوناگون كه از درون غلاف هاى خود سر برون كرده، همان ميوه هايى كه به آسانى و مطابق دلخواه هر كس چيده مى شود، نگاه كنى حيران مى شوى، ميزبانانِ بهشتى از آن ميهمانان در جلوي قصرهاى بهشت با عسل هاى مصفّا و شراب هاى صاف كه مستى نمى آورد پذيرايى مى كنند، آنها گروهى اند كه تقوی و كرامت انسانى خود را تا پايان عُمر و هنگام ورود به دارالقرار حفظ كرده اند و از ناراحتى هاى انتقال سفرها ايمن بوده اند».

امام علي(ع) در خطبه 167 «نهج البلاغه»، درباره آماده شدن برای «مرگ» چنين هشدار مي دهد: «به سوى آن امر عمومى و خصوصى، يعنى مرگ، مبادرت ورزيد [و براى آن آماده شويد]؛ چرا كه [گروهى از] مردم، پيش از شما رفتند و قيامت از پشت سر شما را بانگ مى زند [و به پيش مى راند]، [حال كه چنين است] سبكبار شويد تا به قافله برسيد؛ چرا كه پيشينيان را در انتظار رسيدن بازماندگان نگه داشته اند [تا همه در يك زمان محشور شوند]».

ایشان به مسئله مرگ و عوارض سخت پایان زندگی اشاره كرده و آن را در 4 مرحله خلاصه مى كند: 1- تحليل رفتن قوا و آشكار شدن انواع بيماريها، كه گام اوّل به سوى مرگ است. 2- مراجعه مکرر به اطبا و بى تأثير بودن آن. 3- مرحله يأس از سلامتی و انتظار پايان عمر. 4- زمانی كه در شرف ترک دنيا و دوستان است، عارضه اى گلوگيرش می شود كه فهم و دركش را از کار می اندازد و او در حيرت و سرگردانى فرو می رود، در این حال به فکر وصیت و سخنان لازم می افتد ولی چه سود که دیگر زبانش از کار افتاده است.

امام علی(ع) اهميّت تقوا و پرهيزكارى و آثار مهم آن را اینگونه بيان مى دارد: «تقوا كليد درهاى سعادت و ذخيره روز قيامت و سبب آزادى از هرگونه بردگى و گناه و نجات انسان از هرگونه هلاكت است، به وسيله تقوا جويندگان به مقصود خود مى رسند و نجات از عذاب الهی فقط بدین وسیله میسر است و با تقوا به هر هدف و خواسته رفيع و بلندى مى توان رسيد».

امام علی(ع) به همگان هشدار مى دهد كه اين ديدار كننده به سراغ همه شما مى آيد و كماندارى است كه همه را نشانه مى رود و هماورد و حريفى است كه نيرومندترين انسانها در مقابله با او ناتوانند. او مى آيد همه چيز را بر هم مى ريزد، بساط عيش و نوش را بر مى چيند و انسان را با خود مى برد. شما در دامهای او گرفتارید و مورد هدف تیرهایش می باشید و عظمت و هیبتش بر شما سایه افکنده است، او با تمام مشکلات و بیماریها و سختی های جان دادن می آید تا این شربت ناگوار را به شما بچشاند.

امام علی(ع) در ارتباط با جایگاه «دنیا» و «آخرت» از نظر خداجویان می فرماید: «كسانى كه دنيا را خوب آزموده اند همچون مسافرانى هستند كه در منزلگاهى بى آب و آبادى وارد شده و تصميم گرفته اند به سوى منزلى پرنعمت و ناحيه اى راحت حركت كنند، از اين رو متحمّل مشقّت راه و فراق دوستان شده و خشونت ها و سختى هاى سفر و غذاهاى ناگوار را قبول كرده اند تا به خانه وسيع و منزلگاه آرامشان برسند، لذا از هيچ يك از اين ناراحتى ها احساس درد و رنج نكرده و هزينه هايى را كه در اين طريق مى پردازند از آن ضرر نمى بينند و هيچ چيز نزدشان محبوب تر از آن نيست كه به منزلگاه و محل آرامششان برسند».