در بيش از سى سوره از سوره هاي قرآن اختلاف نظر وجود دارد كه آيا آنها مكّي هستند يا مدني؟ اين سوره ها عبارتند از: فاتحه، نساء، يونس، رعد، حجّ، فرقان، يس، ص، محمّد، حجرات، رحمان، حديد، صفّ، جمعه، تغابن، ملك، انسان، مطفّفين، اعلی، ليل، قدر، بيّنه، زلزال، عاديات، تكاثر، ماعون، كوثر، توحيد و معوّذتان.

به چند دليل تشخيص مكّي و مدني بودن سوره ها ضرورت دارد: 1. به خاطر شناخت تاريخ و مخصوصا تسلسل آيات و سور و تدريجى بودن نزول آنها. 2. به خاطر نقش اساسي در استدلال و استنباطِ احكام. 3 به خاطر مدني بودن بيشتر آياتِ مورد استناد در استدلالات كلامى و عدم مدرك قرار گرفتن آیات مکّي. 4. به خاطر حلّ و فصل بسيارى از مسائل قرآني.

اولا: مرگ هر انسانی تابع نظام «علّت و معلول» است؛ اگر خداوند بخواهد جلوی تأثیر «علل» را بگیرد، اساس این جهان مادی از هم خواهد گسست. هماهنگی با طبیعت و «کنترل نظام علت و معلول» به نفع «سلامت» انسانها بواسطه «نعمت عقل و تدبیر» به عهده خود انسانها گذاشته شده است. از طرفی عوامل بشری نیز در مرگ انسانها نقش مهمّی دارند و نمی توان «عدل خدا» را زیر سوال برد و «عمل و تدبیر انسان» را فراموش کرد!

ثانیا: خداوند در «دنیا و آخرت» بصورت «تکوینی و تشریعی» از یتیم «حمایت» می کند. اگر کودکی که یتیم شده است سختی های دنیا را تحمل کند، در دنیا به مقاماتی می رسد که همگان آرزوی آن را دارند. از طرفی دیگر اين افراد که با مجاهدت، مشکلات را تحمّل کرده و صبر پیشه می کنند، ثواب بيشتری در آخرت از اعمال خود مي برند؛ چون «برترين اعمال، مشكل ترين آنها است». در دستورات دینی نیز یتیم از رحمت خداوند مهربان بی نصیب نیست و قرآن كریم و پیشوایان معصوم(ع) امر سرپرستی كودكان یتیم را به مؤمنین سپرده اند تا در جامعه یتیمی آواره نماند و در پناه مؤمنان نیازهای آن ها برطرف شود. در نتیجه اگر در جامعه ای شاهد بدرفتاری با یتیم باشیم و کسانی پیدا نشوند که سرپرستی یتیم را برعهده گرفته و گرامی بدارند، بجای تردید در عدالت خداوند در «انسانیت» افراد آن جامعه باید شک کرد.

ایشان مي فرمايد: «تقوی دژى است محكم و استوار [كه ساكنان خود را از عذاب دنيا و آخرت حفظ مى كند] و فجور و بى تقوايى، حصارى سُست و بى دفاع است كه ساكنانش را [از خطرها] باز نمى دارد و كسى را كه به آن پناه برد حفظ نمى كند، آگاه باشيد با تقوی مى توان نيش زهرآلود گناهان را قطع كرد و با يقين به برترين مرحله مقصود رسيد، در اين ايّامِ فانى براى ايّام باقى زاد و توشه تهيه كنيد. زاد و توشه لازم به شما معرفى شده و فرمان كوچ داده شده، و با سرعت شما را به حركت درآورده اند، شما همچون كاروانى هستيد كه در منزلگاهى توقف كرده، و نمى دانيد چه وقت دستور حركت به شما داده مى شود».

در روايات شيعه و اهل سنت، مسئله «تجسّم اعمال» بازتاب گسترده اى دارد. از جمله در روايتي از پيامبر(ص) مي خوانيم: «اى قيس! تو همنيشنى خواهى داشت كه با تو دفن مى شود؛ در حالى كه او زنده است و تو با او دفن مى شوى در حالى كه تو مرده اى، اگر او گرامى باشد تو را گرامى مى دارد و اگر پست باشد تو را تسليم [بدبختى] مى كند. او فقط با تو محشور مى شود و تو نيز فقط با او و تنها از او سؤال مى شوى، پس آن را صالح قرار ده؛ چراكه اگر صالح باشد موجب آرامش تو است و اگر فاسد باشد مايه وحشت تو است و او، عمل تو است».

خوردن مال همه كس بدون مجوز شرعى حرام است ولی اين حكم در مورد «يتيمان» شديدتر است؛ چرا كه نياز شديد آنها از يكسو و نداشتن سرپرست و عدم امكان دفاع از خويش از سوى دیگر، سبب مى شود كه مسأله از اهميت فوق العاده اى برخوردار گردد. به همين دليل قرآن با صراحت، كسانى كه اموال يتيمان را به ناحق مى خورند تهديد به آتش دوزخ كرده، مى فرمايد: «كسانى كه اموال يتيمان را از روى ظلم مى خورند فقط آتش مى خورند و به زودى به آتش سوزان [دوزخ] خواهند سوخت».

در این سوره، صفات و اعمال منکران قیامت در پنج مرحله بیان شده، که آنها به خاطر تکذیب این روز بزرگ، چگونه از«انفاق» در راه خدا و کمک به «یتیمان» و«مسکینان» سر باز مى زنند و چگونه در مورد «نماز» مسامحه کار و ریاکارند و از کمک به «نیازمندان» روى می گردانند.

در عصر جاهلیت، بسیارى از مردم حجاز، به بهانه سرپرستی، دختران یتیم را به خانه خود برده، و پس از ازدواج، و تملک اموالشان، با کمترین ناراحتى آنان را رها ساخته و حتی حاضر نبودند به شکل یک همسر معمولى با آنها رفتار کنند. با ظهور اسلام، آیه 3 سوره نساء نازل شد و به سرپرستان ایتام دستور داد در صورت ازدواج با دختران یتیم، با عدالت با آنان رفتار کنند، و در غیر این صورت، با زنان دیگری ازدواج کنند. آیه 127 همین سوره نیز با صراحت، رعایت عدالت درباره ازدواج با دختران یتیم را تذکّر می دهد.

خداوند در آیه 6 سوره نساء می فرماید: یتیمان را آزمایش کنید و اگر به رشد کافى براى اداره اموال خود رسیده بودند، ثروت آنان را بازگردانید، و سرپرستان ایتام در برابر زحماتى که به خاطر حفظ اموال یتیم متحمل مى شوند، اگر متمکّن هستند در برابر زحمات خود، از اموال یتیمان استفاده نکنند و اما در صورت فقر، با رعایت عدالت و انصاف، تنها حق الزحمه خود را از اموال آنان بردارد.

در سوره «کهف» به داستان حضرت خضر(ع) و حضرت موسی(ع) اشاره شده است. در این داستان حضرت موسى(ع) در يك مأموريت ويژه، به دنبال فراگيرى بخشى از علوم، نزد حضرت خضر(ع) آمد؛ علومى كه مربوط به اسرار و حقايق مخفى جهان و زندگى انسان ها بود كه بايد پيامبر اولواالعزمى همانند حضرت موسى(ع) لااقل بخشى از آن را فراگيرد. ولی حضرت موسی(ع) نتوانست بهره زیادی از دانش حضرت خضر(ع) به دست آورد چرا که با عجله و شتاب در قضاوت خویش، خود را از دانش عظیم ايشان محروم نمود.