امام علی(ع) می فرماید: «خداوند یاد خویش را مايه ی جلاى قلبها قرار داد، كه بر اثر آن گوش دل شنوا و چشمش باز و بينا مى گردد و دل از لجاجت به اطاعت باز مى گردد». زیرا هنگامی که یاد خداوند با انديشه همراه شد، پرده های غفلت کنار می رود و انسان حق را می بیند و صدای رهبران الهی را به گوش جان می شنود.

«ذكر» سه مرحله دارد: قلبی، زبانی و عملی که در هر مرحله دارای مصاديقی متفاوت است. در قرآن معانى مختلفى برای «ذكر» بیان شده ولى همه در يك چیز مشترکند و آن چيزى است كه انسان را به سوى خدا مى برد. از قلب بر زبان جارى شده و از زبان به تمام اعمال انسان گسترش مى يابد. در روايات اسلامى نيز مسئله ذكر و ذاكران بازتاب گسترده اى دارد؛ امام صادق(ع) مى فرماید: «هر چيزى حد و اندازه اى دارد جز ذكر خدا كه هيچ حدّى براى آن متصوّر نيست».

به فرموده قرآن، یکی از فلسفه های «نماز» بازداشتن انسان از زشتيها و منكرات است. توضیح اینکه: روح و اساس و هدف و پايه و فلسفه نماز ياد خدا است. البته ذكرى كه مقدمه فكر و فكرى كه انگيزه عمل باشد. اینگونه نمازی است که انسان را به ياد خدا مى اندازد، به یاد نعمت هایش، قدرتش، رحمتش و ... . لذا موجب می شود که انسان از خواب غفلت هوشیار شود و از بدی ها دوری کند؛ چون روح ايمان در او تقويت مى شود و نهال تقوا در دلش پرورش مى یابد و این دو نيرومندترين سد در برابر گناهانند.

مـراد از تـنـگـی و سـخـتـي معيشت، فقر و نداري نيست؛ بلكه مراد آن است كه كسي كه خدا را فـراموش كند حتي اگر ثروت بي شمار هم داشته باشد باز آرامش روحي و رواني نخواهد داشت و همواره در پي افزايش ثروت و دلواپس از دست دادن آن، بيماري و ... خواهد بود و روشن است كه با چنين روحيه اي زندگي بسيار تلخ و تنگ خواهد بود. نكته ديگر اينكه منظور از «اعراض» در آیه، روگرداني عمدي و عناد با حقّ بعد از آگاهي و اتمام حجت با ایشان است؛ اما بسياري از مردم اینگونه نیستند. بنابراین، گشايش زندگي آنها به طور عادي و نتيجه تلاش آنها است؛ مگر كساني كه گرفتار سنّت استدراج شده اند و خداوند خواسته كه آنها در دنيا طلبي غوطه ور شوند.

منظور از یاد و ذکر خدا این است که انسان همیشه یقین و توجّه داشته باشد که هیچ موجودی در عالم نمی تواند مستقلّ و جدای از خدای متعال منشأ اثر باشد. قرآن کریم با وجودی كه مؤمنان را به ياد خداوند دستور مي دهد و آن را مایه آرامش دل ها می داند اما آن را در ذكر زباني خلاصه نمي كند، بلکه عمل صالح و تقوا نیز نقش بسزایی دارند. این آرامش محصول عبوديّت محض حقّ تعالى است و مانند ساير ملكات روحى با تمرين و گذشت زمان حاصل مى شود.

انسان موجود فراموش کاری است که نيازهاى واقعى زندگى روزانه و نيازهاى خيالى و عشق به شهوات، او را به خودفراموشی مبتلا می كند. مهمترين آثار «نماز»، بيدار ساختن انسان و پايان دادن به خودفراموشى است؛ زيرا هنگامى كه ياد خدا به ميان آمد، وضع به كلى دگرگون مى شود، اگر نگاهى به مقدمات نماز و شرايط ديگر آن بيندازيم، بيانگر نقش مهم نماز در تربيت انسان و رساندن او به جوار قرب الهي است.

ذكر خدا تا در عمق جان انسان رسوخ نکند، موجب آرامش واقعی نمي شود؛ زيرا نام خدا بر لب، مانند آبياري شاخه درخت است كه تنها باعث گردگيري آنست؛ ولي ياد او در دل همتاي آبياري ريشه درخت است كه مايه بالندگي آن است. و همین يادآوری است كه در غفلت‏ زدايي مؤثّر می باشد. البته این افراد همانگونه که خداوند فرمود: «مردانى كه نه تجارت و نه داد و ستد، آنان را از ياد خدا و برپا داشتن نماز و دادن زكات به خود مشغول نمى‏ دارد»، نه به بهانه رهبانیت از کار و تولید دست می کشند و نه از یاد خدا بواسطه تجارت باز می مانند.

قرآن در عبارت هاى كوتاه و بسيار پرمعنى، پاكدامنى و عفّت را يكى از خصلت هاى برجسته مؤمنان دانسته و مى گويد: «آنها كسانى هستند كه دامان خود را از آلودگى به بى عفتى حفظ مى كنند و تنها آميزش جنسى با همسران و كنيزانشان دارند كه در بهره گيرى از آنان، ملامت نمى شوند». همچنین خداوند در سوره «احزاب» بیان می کند که ده گروه از مردان و زنان برجسته را مورد مغفرت و اجر عظيم قرار مى دهد كه نهمين آنها مردان و زنانى است كه دامان خود را از آلودگى به بى عفّتى، نگه داشته و پاكدامن و عفيف اند.

قرآن در سوره «اعراف» درباره پرهیزكارانی سخن مي گويد كه هرگاه به خاطر غفلتى مختصر، امواج وسوسه هاى شيطان آنها را احاطه كند، پرده هاى «غفلت» را با ياد خدا مى درند؛‌ چراکه یاد خدا، چشم قلب انسان را بينا مى كند؛ در حالى كه «غفلت» از ياد او، راه را براى نفوذ شياطين در دل انسان هموار مى سازد.

پيامبر اكرم(ص) در پاسخ به درخواست ابوذر، ايشان را چنين موعظه كردند: «تو را به تقواى الهى سفارش مى‌كنم كه سرچشمه همه چيز است، بر تو باد تلاوت قرآن و زيادى ياد خدا، چرا كه سبب مى‌شود تا [فرشتگان] در آسمان تو را ياد كنند و در زمين براى تو چراغ هدايت باشد، [تو را به] سكوت [سفارش مى‌كنم]؛ چرا كه شيطان را دور كرده و تو را در انجام كارهاى دينى‌ات كمك مى‌كند».