مـراد از تـنـگـی و سـخـتـي معيشت، فقر و نداري نيست؛ بلكه مراد آن است كه كسي كه خدا را فـراموش كند حتي اگر ثروت بي شمار هم داشته باشد باز آرامش روحي و رواني نخواهد داشت و همواره در پي افزايش ثروت و دلواپس از دست دادن آن، بيماري و ... خواهد بود و روشن است كه با چنين روحيه اي زندگي بسيار تلخ و تنگ خواهد بود. نكته ديگر اينكه منظور از «اعراض» در آیه، روگرداني عمدي و عناد با حقّ بعد از آگاهي و اتمام حجت با ایشان است؛ اما بسياري از مردم اینگونه نیستند. بنابراین، گشايش زندگي آنها به طور عادي و نتيجه تلاش آنها است؛ مگر كساني كه گرفتار سنّت استدراج شده اند و خداوند خواسته كه آنها در دنيا طلبي غوطه ور شوند.

عمر انسان فراز و نشيب هاى زيادى دارد، اما آنچه مهم است برگ هاى آخر دفتر زندگانى است كه عمر با آن پايان مى پذيرد، از اين رو انبياى الهى نگران سرانجام خويش بودند. حضرت يوسف(ع) پس از رسيدن به آن همه مقامات و نجات از آن همه مشكلات، در آخرين تقاضاي خود از خدا می خواهد كه او را مسلمان بميراند و به صالحان ملحق فرمايد. اميرمؤمنان(ع) در حديثى می فرماید: «حقيقت سعادت آن است كه انسان، سرانجام كارش به سعادت خاتمه يابد و حقيقت شقاوت و محروميت از رحمت خدا آن است كه سرانجام كارِ انسان به شقاوت پايان يابد».

از نظر امام سجّاد(ع) كسي سعادتمند و خوشبخت واقعي است كه واعظ دروني و نفساني داشته باشد و اعمالش را محاسبه كند و ترسش نسبت به آينده مانند لباس رويين و اندوهش نسبت به گذشته مانند لباس زيرين باشد. حضرت(ع) در اين حديث، سعادت انسان را در چهار اصل خلاصه فرموده كه اگر هر قومى به اين اصول چهارگانه پايبند باشد، به يقين خوشبخت مى‌گردد.

از نظر قرآن، «سعادت» و «شقاوت»، اكتسابي است. خدا مى داند چه كسانى با ميل خود در طريق سعادت و چه كساني با ميل خود در مسير شقاوت گام مى نهند. پس اگر مردم مجبور به انتخاب اين راه باشند آن وقت علم خدا جهل خواهد شد. اگر ما محكوم به سعادت و شقاوت ذاتى باشيم تعليم و تربيت، آمدن پيامبران، نزول كتب آسمانى و كيفر و پاداش همگى بي فايده يا ظالمانه خواهد بود. اين انسان است كه راه شقاوت و سعادت را با امداد الهي و با پاى خود مى پيمايد.

وجود شاهد، ناظر و مراقب و همچنین حد و مرز و اندازه، لازمه هر نظام تربیتی و اجتماعی است که بدون آن رشد و کمال و تربیت افراد و اجرای عدالت و قانون و ارائه سایر خدمات در جامعه غیر ممکن خواهد بود. بدیهی است که همین قاعده و ضرورت در خصوص دین و برنامه های آن نیز وجود دارد. لذا وجود عوامل تشویق و تنبیه و خوف و رجاء در دین امری لازم و ضروری است، و رسالت دین چیزی جز تربیت و تعالی انسان و رشد و کمال او نمی باشد، لذا به هیچ وجه در دین آرامش مطلق و بی قاعده، یا اضطراب و دلواپسی مطلق و بی اساس وجود ندارد.

اگر انسان از نظارت خدا فارغ بوده و از جزای اعمالش ترسی نداشته باشد، به هیچ قانونی پایبند نخواهد بود تا آرامشی برای نوع بشر باقی بماند! باید مجموعه دین را بطور جامع دید و اینکه فقط بعد نظارتی - تنبیهی و برخی محدودیتهای دین را ببینیم، امری دور از منطق، جاهلانه و غرض ورزانه است.

«دعا» و «نیایش» می تواند آثار و برکات متعددی در فرد و اجتماع داشته باشد. همانند: ارتباط با خداوند متعال، که سبب آرامش روح و اطمینان قلب انسان می شود. در واقع دعا و نیایش با خداوند یکی از شیوه های مؤثّرِ در کاهش اضطراب خاطر و روح است. از این رو روان شناسان، دعا و نیایش را عاملی مهم در پیش گیری از جنون و خودکشی می دانند. زیرا انسان نیایشگر هرگز خود را تنها و بی پناه نمی بیند. از سویی دعا موجب تهذیب اخلاق، تحول در اندیشه، و تقویت اراده می شود.

در تعبيرات ديني آمده اگر خواستيد بفهميد دنيا و ثروت چقدر مي ‏ارزد، ببينيد پيش چه كساني است. اگر نزد افراد خوب است، بفهميد ثروت و دنيا ارزش دارد؛ اما اگر پيش افراد خوب نيست، معلوم مي شود چيز خوبي نيست وگرنه خداوند آن را به خوبها مي ‏داد. پس نتيجه اين كه يا بايد مال داشتن كمال و شرافت باشد كه در اين صورت بايد ملتزم شد كه خدا پيامبرش را تحقير كرده و اين صحيح نيست چون می بینیم او پيامبرش را تكريم كرده نه تحقير، پس كسي را كه خدا به مال سرگرم كرد، در حقيقت به او اهانت كرده تا سراغ معارف نرود.

قرآن «زبان و بیان» را از نعمت های بزرگ الهی می داند که فوائد زیادی دارد و در كنار بركات زياد آن، آفات زيادى هم نهفته است. آری انسان باید مواظب زبان این نعمت و گوهر گران بهایش باشد؛ زیرا که طبق بیان روایات زبان کلید هر خیر و شری می باشد و مومن بر دهان خود مانند صندوق طلا مهر می نهد تا باعث گناه و از بین رفتن مال و خون و آبروي مردم نشود.

مذمت «دنیا» در آیات قرآن و سخنان معصومین(ع) تنها شامل گروهی از انسان ها می شود که دنیا را برای هوی و هوس و استثمار دیگران می خواهند. همانند سخن پیامبر(ص) که می فرماید: «كسى كه درهم و دينار را بپرستد، رانده شده از راه خداست» اما تلاش برای فراهم آوردن امكانات جهت خدمت به ديگران و تقویت اقتصاد جامعه اسلامی، عبادتی کم نظیر است. از این رو امام على(ع) افتخار مى كند كه در دوران حكومت او تمام مردم كوفه از زندگانى مطلوب و قابل قبولى برخوردار بودند.

پیام خطبه 86 این است که عوامل خوشبختى و بدبختى انسان، پيش از آنکه بيرونی باشد از درون جانش بر مى خيزد. اوست كه خود را سعادتمند مى كند یا بر اثر پيروى از هوا و هوس و كبر و غرور، اسباب بدبختى خويش را آماده مى سازد؛ لکن غالب مردم عصر و زمان ما، عوامل بدبختى خود را در بيرون از وجود خويش جستجو مى كنند و غالباً خود را فريب مى دهند و راه چاره را بر خود مى بندند؛ در حالى كه بايد اسباب مشكلات را در روحيات خود، در پيوندهاى اجتماعى، در هوا و هوسها، در اختلاف و نفاق و در حسادتها و هواپرستى ها جستجو كرد.