«استعمار» را با ویژگی های سه گانه می توان شناخت: 1. فلج کردن و کشتن تفکر و اندیشه، نخستین گام در برنامه استعماری است. از این رو اندیشمندان راستین و اصیل در جوامع استعمار زده جایی ندارند. 2. تقویت و توسعه روز افزون وابستگی ها؛ خواه در زمینه صنایع، کشاورزی و دامداری باشد، خواه در عالم سیاست و دسته بندی های بلوکی. 3. دامن زدن به نفاق، دعوت به تفرقه و تضادّ و اختلاف طبقاتی.

«بت پرستی» از زمان حضرت نوح آغاز شده و بعد از طوفان نوح(ع) برخی از مردم با کمک شیطان بتها را از زیر آوارها در آوردند و به پرستش آن پرداختند. «بت پرستی» مشکلات و مفاسد زیادی دارد از جمله: 1. شخصیت انسان خدشه دار می شود. 2. بت پرستی یک نوع خرافه است و موجب خرافه پرستی می شود. 3. باعث می شود مستکبران ادعای خدایی کنند. 4. موجب فساد و بی بندباری می شود. لذا پیامبران با بت پرستی به شدت مبارزه کردند. پیامبر(ص) هم بعد از فتح مکه با کمک حضرت علي(ع) کعبه را از لوث وجود بتها پاک کرد.

امام علي(ع) در خطبه 162 «نهج البلاغه»، درباره خطراتی كه از ناحیه حکومت «بني اميّه» متوجه اسلام شده، می فرماید: «آنها کوشیدند نور خدا را خاموش کنند و مجرای فوران چشمه فیض الهی را مسدود کنند و این آب زلال را به بیماريها و سموم آلوده سازند». در واقع کلام امام(ع) اشاره به این است که بنى اميّه تنها به فكر رسيدن به مقام و حكومت بر مردم نبودند؛ بلكه هدفشان خاموش كردن نور اسلام و «قرآن» بود تا از اين طريق مردم را به دوران ظلمانى جاهليّت بازگردانند.

از تعبيرات امام علي(ع) در خطبه 162 «نهج البلاغه» استفاده مى شود كه هدف «بنى اميّه» تنها استيلاى بر خلافت اسلامى نبود؛ بلكه آنها - كه تفاله هاى عصر جاهليّت بودند - كمر به محو اسلام بسته بودند و اگر فداكارى هاى شهيدان كربلا و بيدارى مسلمين نبود، امروز، نامى از اسلام باقى نمى ماند. تلاش معاويه براي دفن نام پيامبر(ص) كه روزي پنج بار در اذانها گفته مي شود و شعر يزيد در حضور اسراي كربلا شواهدي تاريخي براي اثبات اين مدعا هستند.

امام علي(ع) در خطبه 172 «نهج البلاغه»، به طور عمده به سه گناه از جرایم سنگین «اصحاب جمل» اشاره می کند: 1. طلحه و زبیر و یارانشان، زمانی که به سوی بصره حرکت کردند؛ همسران خود را در خانه هایشان نگه داشتند؛ ولی همسر رسول خدا(ص) را مانند کنیزی که برای فروش می برند به دنبال خود کشاندند. (اشاره به استفاده ابزاری از او برای مقاصد خود). 2. بیعت شان با امام(ع) را زیر پا نهاده و در میان سپاه امام(ع) اختلاف انداختند. 3. به فرماندار امام(ع) و خزانه داران بیت المال در بصره حمله کرده و جمع کثیری از مردم را کشتند.

از امور مهمي كه در سرنوشت اجتماع تأثيرگذار است، نظام ارزشى آن جامعه است. جامعه برای هر چیزی ارزش قائل شود مردم به همان سمت حرکت مي كنند. اگر ارزشها در جامعه ای ثروت، قدرت، پست و مقام باشد همه مردم به این سمت حرکت می کنند، و تمام نیروی خود را صرف رسيدن به آن مي كنند؛ ولی اگر در جامعه ای ارزش، امور معنوی و دینی باشد، مردم هم به سوی این ارزشها می روند. کار پیامبران(ع) و بزرگان دین سوق دادن جامعه به سوی ارزش های خدائي و معنوی و دور کردن جامعه از ارزش های مادی و شیطانی بوده است.

امام علي(ع) در نصیحت به «معاویه» برای بازگشت به مسیر حق می فرماید: «از خدا در مورد آنچه در اختيار دارى بترس و به شناخت چيزى كه در ندانستن آن معذور نيستى باز گرد»، در واقع امام(ع) با توصیه به معاويه در مورد شناخت اصول و فروع دين، می فرماید: «اطاعت نشانه هاى واضحی است كه هوشمندان به آن رسیده و نابخردان منحرف مى شوند»؛ از این رو در قيامت نمى توان گفت راه تاريك بود و آن را نشناختم. حضرت در پایان با هشدار به معاويه می فرماید: «هر كس از حق منحرف شد؛ خداوند نعمتش را گرفته و بر او بلا مى فرستد».

امام علي(ع) فتنه «بنی امیه» را «وحشتناک ترین فتنه ها» دانسته و درباره خصوصيات آن می فرماید: «حكومت آن فراگير است و بلاى آن ويژه گروهى است؛ هر كس در آن فتنه بصير باشد، بلا دامان او را مى گيرد و هر كس در برابر آن نابينا باشد، بلايى به او نمى رسد، بعد از من بنى اميّه را براى خود زمامداران بدى خواهيد يافت؛ آنها همچون شتر شرور و بدخويى هستند كه صاحب خود را گاز مى گيرد؛ با دست خود، بر سر او مى كوبد؛ و با پا او را دور مى سازد؛ و او را از دوشيدن شيرش منع مى كند، آنها به اين وضع ادامه مى دهند تا كسى باقى نماند؛ مگر اينكه در مسير منافع آنها قرار گيرد؛ يا لااقل ضررى به آنها نرساند و ... ».

امام علی(ع) در خطبه 95، درباره وضعيّتِ عصرِ جاهلیّت می فرماید: «خداوند پیامبر(ص) را زمانی مبعوث کرد که مردم در حیرت و سرگردانی بودند و جاهلیّتِ شدید، آنها را سبک مغز ساخته بود، هوی و هوس های سرکش آنها را به خود جلب كرده و تكبّر و خودبرتربينى آنها را به پرتگاه افكنده بود». با دقت در بیانات امام(ع) متوجه می شویم که ریشه اصلی بدبختی مردم عصر جاهلیّت، جهل و گمراهى و هوی پرستى و فتنه گرى و تكّبر بود؛ صفات زشت و ناپسندى كه هر يك از آنها برای سقوط جامعه اى كافى است.

گمراهى و جهل و قساوت، حلال شمردن حرام و تحقير دانشمندان، نداشتن رهبر، كشتن و زنده به گور كردن فرزندان و غارتگرى از ويژگي هاي جاهليّت بود كه به بركت حضور پيامبر(ص) از ميان رفت. امام علي(ع) در اين باره می فرماید: «به بركت وجود پيامبر(ص) شهرهايى كه غرق در ضلالت و ظلمت بود و جهل بر افكارِ مردمش غلبه داشت و قساوت بر آنها چيره شده بود روشن گشت». در اين زمان مى توان به عظمت خدمات پيامبر(ص) و اهميّت رسالتِ او در آن محيط ظلمانى پى برد، كه در مدت كوتاهى از آن قومِ وحشى و خرافى و جاهل، قومى متمدّن و عالم و آگاه ساخت.