پيامبر(ص) به ظاهر خواندن و نوشتن نمى دانست؛ بنابراين او را «امّى» مى خواندند. قرآن هم او را با همين وصف ياد كرده است. در معناي آن دو احتمال هست: 1. منسوب به «امّ»؛ (مادر): کسی را گویند که مانند روزی که از مادر زاده شده، فاقد سواد است. 2. منسوب به «امّ القرى»؛ (شهر مكّه): يعنى كسى كه در مكّه زاده شده است.

«ترک اولی» به معنای انجام دادن مستحبِّ عادی و رها کردن مسحبِّ مؤکّد است. بنابراین «ترک اولی» نه گناه است و نه مکروه و نه مباح. شخصي كه برای نماز جماعت به مسجدی که جمعیّت آن کمتر است برود و نماز خواندن را در مسجد پر جمعیّتی که ثواب بیشتر دارد ترک کند، نه مکروه انجام داده است و نه مباح و نه گناه؛ بلکه تنها مستحبِّ مؤكّد را ترک نموده است.

ایشان می فرماید: «خاندانِ پیامبر(ص) بهترين خاندانها، شجره فاميل او [بنى هاشم] بهترين شجره ها، شاخه هايش موزون و ميوه هايش در دسترس همگان قرار داشت. زادگاهش مكّه [مركز خانه خدا] و هجرت گاهش، مدينه طيّبه [مركز جمعى از پاكبازان] بود. آوازه اش از آن شهر برخاست و صدايش از آنجا به همه رسيد، خداوند او را با دليل كافى و اندرز شافى و دعوت اصلاح گرانه، فرستاد، خداوند به وسيله او احكام ناشناخته [الهى] را آشكار ساخت و بدعت هايى كه به نام دين در شريعت الهى وارد شده بود ريشه كن كرد و احكامى را كه اكنون نزد ما روشن است بيان داشت».

در روايات آمده كه خداوند حقّ قانون گذارى و تشريع را به پيامبر(ص) و اوصياء او تفويض نموده است و علت آن، نشان دادن عظمت مقام آنها و امتحان مردم بود. اين تفويض در موارد محدودی بود؛ به علاوه گاهي بعد از تشريع پيامبر(ص)، خداوند آن را امضا مى فرمود؛ لذا اين هرگز دليل بر تعدد قانون گذار نيست؛ بلكه تشريع پيامبر شاخه اى از تشريع خداست. امامان معصوم(ع) نیز تشريع تازه اى نداشتند؛ چون تمام احكام امّت تا روز قيامت، تشريع شده بود، بنابراين وظيفه امامان توضيح و تبيين احكامى بود كه بدون واسطه يا با واسطه از پيامبر اكرم(ص) رسيده است.

امام علی(ع) در خطبه 178 نهج البلاغه، به اوصاف پیامبر(ص) پرداخته و ایشان را با شش ویژگی می ستاید: «محمّد(ص) بنده و فرستاده برگزيده او از ميان خلايق است كه براى تشريح حقايق آيين الهى انتخاب گشته و به ويژگى هاى خاص اخلاقى گرامى داشته شده، و او را براى رساندن رسالات كريمانه الهى برگزيده و نشانه هاى هدايت به وسيله او آشكار گرديده و تاريكى هاى جهل و ضلالت به وجود او روشنى يافته است». امام(ع) با بیان این اوصاف تأكيد مي كند که من با دليل هاي زيادي به پيشوايى او رضايت داده ام.

درباره اينكه آيا پيامبر(ص) دچار «نسيان و فراموشي» شده است يا نه؟ دو احتمال از سوي مفسران داده شده است: 1. پيامبر(ص) فراموشى ندارد، و آنچه در آيه 24 سوره «کهف» آمده اشاره به امّت پيامبر(ص) دارد. بنابراين معناى آيه اين است كه: «اى امّت محمّد(ص)! مراقب اعمال خود باشيد. مبادا عمرى عبادت و اطاعت كنيد و در پايان عاقبت به خير نشويد و اعمالتان حبط گردد». 2. بعضى نيز گفته اند: فراموش كردنِ گفتن «إن شاء الله»، گناه نيست؛ بلكه ترك اولى است. بنابراين اگر پيامبر(ص) هم مرتكب آن شده و آن را فراموش كرده باشد اشكالى ندارد.

امام علي(ع) درباره بي اعتنائي پیامبر(ص) به زرق و برق دنيا می فرماید: «او دنيا را بسيار حقير و كوچك مى شمرد و آن را خوار و بى مقدار مى دانست و در ديدگاه ديگران نيز تحقيرش مى نمود! و مى دانست كه خداوند براى احترام او، دنيا را از وى گرفته و به خاطر حقارتش آن را براى ديگران گسترده ساخته است! پيامبر(ص) با قلب و روح خود از دنيا روى گردانيد و ياد آن را [براى هميشه] در دل خود ميراند، و دوست مى داشت كه زينت هاى آن از پيش چشمش پنهان و دور شود؛ تا از آن لباس فاخرى تهيّه نكند و يا اقامت در آن را آرزو ننمايد».

گمراهى و جهل و قساوت، حلال شمردن حرام و تحقير دانشمندان، نداشتن رهبر، كشتن و زنده به گور كردن فرزندان و غارتگرى از ويژگي هاي جاهليّت بود كه به بركت حضور پيامبر(ص) از ميان رفت. امام علي(ع) در اين باره می فرماید: «به بركت وجود پيامبر(ص) شهرهايى كه غرق در ضلالت و ظلمت بود و جهل بر افكارِ مردمش غلبه داشت و قساوت بر آنها چيره شده بود روشن گشت». در اين زمان مى توان به عظمت خدمات پيامبر(ص) و اهميّت رسالتِ او در آن محيط ظلمانى پى برد، كه در مدت كوتاهى از آن قومِ وحشى و خرافى و جاهل، قومى متمدّن و عالم و آگاه ساخت.

امام در خطبه 160 «نهج البلاغه»، درباره «زهد» پیامبر اکرم(ص) مي فرمايد: «پيامبر اكرم[كه درود خدا بر او و خاندانش باد] روى زمين [بدون فرش] مى نشست و غذا مى خورد و با تواضع، همچون بردگان مى نشست، با دست خود پارگى کفش خويش را مى دوخت و با دست خود لباسش را وصله مى زد. بر درازگوش برهنه سوار مى شد و [حتى] كسى را پشت سر خود سوار مى كرد. پرده اى بر در اتاق خود ديد كه در آن تصويرهايى بود، همسرش را صدا زد و فرمود: آن را از نظرم پنهان كن كه هر زمان چشمم به آن مى افتد به ياد دنيا و زر و زيور آن مى افتم».

امام علي(ع) درباره لزوم پیروی از پیامبر اکرم(ص)، می فرماید: «رسول خدا(ص) و نزديكانش در دنيا گرسنه بودند، و با اينكه او [نزد خدا] مقامي بس عظيم داشت، زينت هاى دنيا از او دريغ داشته شد، بنابراين هر كس بايد با عقل خويش بنگرد كه آيا خدا با اين كار، پيامبرش را گرامى داشت يا به او اهانت كرد؟ اگر كسى بگويد: خداوند با اين كار به او اهانت نموده، دروغ گفته؛ دروغى بزرگ و اگر بگويد: او را گرامى داشته پس بايد بداند كه ديگران را گرامى نداشته است؛ چرا كه دنيا را براى آنها گسترده و از مقرّب ترين افراد به خودش دريغ داشته است، بنابراين بايد به پيامبر خود تأسى جست».