اوّلا: علم خدا در اينجا از قبيل علم قضا و قدری نيست كه سبب ايجاد اشياء در خارج باشد؛ بلكه خدا به اراده و امکانات، انگیزه و خلق و خوى بندگان علم دارد و مي داند چه خواهند كرد، مانند علم خود ما به اعمال دوستان و آشنايان خودمان؛ چون ما از خوى و عادت آنها آگاهيم، علم ما تابع فعل آنها است نه فعل آنها تابع علم ما. علم الهی نیز در اینجا از علم او به علّت ها ناشی می شود؛ علّت ها نیز در وجود بشر و در اختیار او هستند، مثل قدرت و اراده و خلقیات و انگیزه ها.
ثانیا: اگر ما محكوم به سعادت و شقاوت ذاتى باشيم و بدون اراده به بديها و نيكيها كشانده شويم، آمدن پيامبران و نزول كتب آسمانى، تعليم و تربيت، نصيحت و اندرز، تشويق و توبيخ، سرزنش و ملامت، مؤاخذه و سؤال و بالاخره كيفر و پاداش همگى لغو و بيهوده خواهد بود. در حالی که خداوند حکیم است و نسبت امور لغو و بیهوده بر او روا نیست.
ثالثا: آنچه خداوند از ازل می دانست، اعمال اختیاری انسان است. بنابراین، صحیح نیست که علم ازلى خداوند را بهانه قرار داده و خود را در انجام گناه مجبور قلمداد نمايیم؛ زيرا خداوند نه تنها از اصل عمل آگاه است بلكه می داند كه آن شخص اين جنايت را از روى اختيار و با كمال آزادى انجام مى‏ دهد.
علم پيشين الهی را می توان به آگاهی معلّم به سرنوشت دانش آموزی که رفوزه خواهد شد، تشبیه نمود؛ مسلّما آگاهی معلّم تأثیری در رفوزه شدن دانش آموز ندارد و با علمِ معلّم، اختیار از دانش آموز سلب نشده است.

«جزع» نقطه مقابل «صبر» است و حالت بى قرارى و ناشكيبايى در برابر حوادث و مشكلات است، به گونه اى كه انسان را به زانو درآورده و مأيوس و بى تاب كند و يا از تلاش براى رسيدن به مقصد باز دارد. جزع انسان را از رسيدن به مقامات والا باز مى دارد و از مقام او در جامعه می کاهد. در قرآن نیز به این موضوع اشاره شده و انسان های تربیت نیافته و فاقد شخصیت را موجودی حریص و كم طاقت معرفى مى كند كه وقتى بدى به او برسد، بى تابى مى كند و هنگامى كه خوبى به او رسد، بخل مى ورزد و مانع ديگران مى شود.

در روایات اسلامی با تعبیرات گوناگون از آرزوهای دراز چنين نکوهش شده است: بدترین مردم کسی است که آرزوهایش از همه طولانی تر باشد و عملش از همه بدتر؛ برترین بی نیازی ترک آرزوهاست؛ آرزوهای دراز چشم بصیرت انسان را کور می کند؛ و ... از مجموع احادیثی که درباره آرزوهای دراز آمده است به خوبی گستردگی خطرات و عواقب شوم این رذیله اخلاقی مشخص می شود و ثابت می کند که آرزوهای دراز از بزرگترین دشمنان سعادت انسان و مانع قرب او در پیشگاه خداست.

درمان «شهوت پرستي» به دو طريق امکانپذیر است؛ اول راه علمی: منظور از راه علمى، اين است كه انسان در آثار و پيامدهاى شهوت پرستى بينديشد و ببيند كه چگونه تسليم شدن در برابر شهوات، انسان را به ذلّت، بدبختى و دورى از خدا مى كشاند؟ بی شک اندیشيدن در این پیامدها، تاثیر عمیقی در بازدارندگی از اعمال غیر اخلاقی خواهد داشت. دوم راه عملی: برای درمان شهوت پرستی راه هاي عملي فراواني از جمله اشباع صحیح امیال جنسی، برنامه دقیق و سودمند برای برنامه های زندگی، از بین بردن عوامل آلودگی و ... وجود دارد.

در سوره «اعراف» سخن از لجاجت فرعونیان در برابر آیات الهی و بلاهای مختلفى است كه به عنوان بيدار باش بر آن قوم نازل شد. خداوند می فرماید: «ما از آنها انتقام گرفتيم و آنها را در دريا غرق نموديم؛ زيرا آنها آيات ما را تكذيب كردند و از آن غافل شدند». همان گونه كه از آيه استفاده مى شود، سرچشمه بدبختى و هلاكت قوم فرعون، تكذيب آيات الهى و «غفلت» بود، البته ممكن است «غفلت» سرچشمه تكذيب باشد؛ بنابراين ريشه اصلى، همان «غفلت و بى خبرى» است.

خداوند در چند جاي قرآن، عجول بودن انسان را به تصویر کشیده است؛ از جمله در سوره «انبیاء» درباره همه انسان ها يا به تعبير ديگر، طبيعت انسان مى فرمايد: «انسان از عجله آفريده شده است [گويى آن قدر عجول است كه ذات او عين عجله شده است] ...». یا در سوره «اسراء» به یکی از پیامدهای سوء «عجله و شتاب» اشاره مى كند: «انسان [بر اثر شتابزدگى] به سراغ بدي ها مى رود، آن گونه كه نيكى ها را مى طلبد و انسان همواره «عجول» بوده است» و ... .

خداوند در آغاز سوره لیل، بعد از ذکر سه سوگند، مردم را به دو گروه تقسیم مى کند: انفاق کنندگان با تقوا که سرانجامشان آرامش و خوشبختی است، و بخیلانى که منکر پاداش قیامتند و عاقبتشان بدبختی است؛ سپس بعد از انذار از آتش دوزخ، کسانى را که در این آتش مى سوزند و گروهى را که از آن نجات مى یابند، با ذکر اوصاف معرفى مى نماید.

نخستین چیزى که ما را به دنبال خداجویى و شناسایى آفریننده جهان هستى مى فرستد؛ همان روح تشنه و جستجوگر ما است. از سوی دیگر، حس شکر گزاری برای تشکّر از خالق هستی سبب شناخت خداوند می شود. یکی دیگر از عوامل شناخت خدا این است که در زندگى این دنیا، مذهب ها و مکتب هاى مختلف هر کدام ما را به سوى خود دعوت مى کند، و خوشبختى و بدبختى ما، به بررسى و انتخاب بهترین راه بستگى دارد، و ناگزیریم راهى را انتخاب کنیم که موجب تکامل ماست و از آنچه ما را به پرتگاه های فساد و سیه روزى مى کشاند پرهیز نماییم.

همیشه اضطراب و نگرانى یکى از بزرگترین بلاهاى زندگى انسان ها و آرامش یکى از گمشده هاى مهم بشر بوده است. ولى قرآن، با یک جمله کوتاه و پرمغز، مطمئن ترین و نزدیک ترین راه را نشان داده، و مى گوید: «بدانید که یاد خدا آرام بخش دل هاست». عوامل نگرانى و پریشانى عبارتند از: 1ـ آینده تاریک. 2- گذشته تاریک. 3- ضعف در برابر عوامل طبیعى. 4- احساس پوچى. 5- قدر نشناسى. 6ـ سوء ظن ها و توهّم ها و خیالات پوچ. 7ـ دنیا پرستى. 8ـ وحشت از مرگ. و تمام این عوامل با یاد خدا و ایمان به او از بین می رود.

دنياى امروز دنياى بزرگ شدن مقياس هاست يعنى بدبختي هايى كه در گذشته در دايره كوچكى دامنگير بشر بود امروز در يك مقياس بزرگ‏ جهانى به سراغ او آمده است. مثلًا «فئوداليسم» و حكومت خان خانى را كه اجازه مى ‏داد عده ای بدون دليل به آلاف و الوف برسند، و ديگران در محروميت به سر برند، برافتاده اما مى ‏بينيم بر ويرانه ‏هاى آن اساس يك «فئوداليسم» بين المللى وسيع گذاشته شده، و اقليّتى از مردم دنيا، صاحب اكثريّت قاطع ثروت هاى دنيا شده، و فاصله طبقاتى خود را با ديگران روز به روز بيشتر مى ‏كنند.